ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ․ Թմրանյութը մատակարարում են նաև կոնֆետներով, ես վերցրել եմ մանկապարտեզի բակից․ թմրամոլների դժոխքը

Այս տեսանյութ-հետաքննությունը բացում է Հայաստանում թմրամիջոցների տարածման մի իրականություն, որը գնալով մոտենում է հանրային ամենազգայուն տարածքներին՝ բակերին, դպրոցներին, անգամ մանկապարտեզների հարևանությանը։ Հեղինակը (լրագրող Քնարիկ Մանուկյան) զուգահեռում է պաշտոնական վիճակագրությունը, մասնագիտական գնահատականները և կալանավայրային վկայությունները՝ ցույց տալու համար, թե ինչպես է անանուն թվային միջավայրի միջոցով կառուցվում թմրամիջոցների վաճառքի շղթան, ինչու են հաճախ բացահայտվում միայն «կատարողները», և ինչու են «պարագլուխները» մնում ստվերում։

Տեսանյութում ներկայացվում է ՀՀ Կախվածությունների բուժման ազգային կենտրոնի տվյալների հիման վրա ընդհանուր պատկերը՝ 2025թ. հունվարի 1-ի դրությամբ հաշվառված 7512 թմրամիջոց գործածող, այդ թվում՝ կանայք և անչափահասներ։ Կենտրոնի տնօրենը խոսում է կախվածության վարքային նշանների, հատկապես՝ դեռահասների ռիսկերի մասին։ Իրավապահների պաշտոնական մեկնաբանությունը ընդգծում է խմբերի բացահայտման բարդությունը՝ հատկապես երբ կառավարման օղակները կարող են լինել անդրսահմանային և աշխատել անանուն հաղորդակցման միջոցով։

Լրագրողական փորձն ընդգծում է նաև թվային շուկայի մյուս կողմը՝ խաբեության մեխանիզմները, երբ կախվածությունից կամ հետաքրքրությունից օգտվելով՝ մարդկանցից գումար են վերցնում և անհետանում։ Կալանավայրից հնչող պատմությունները բացում են «հեշտ փողի» գայթակղությունը և դրա մարդկային գինը՝ կորած կյանքեր, քանդված ընտանիքներ, գերեզմանոցներ։

Թվերը, որոնք չեն կարող հանգիստ թողնել.

ՀՀ Կախվածությունների բուժման ազգային կենտրոնի տվյալներով՝ 2025 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ կենտրոնում հաշվառված թմրամիջոց գործածողների թիվը կազմում է 7512։ Հաշվառված թմրամոլ կանանց թիվը՝ 155։ Անչափահասների մասով՝ հաշվառված է 8 երեխա։

Տնօրեն Սուրեն Նազինյանը պարզաբանում է, որ թվերը միշտ չէ, որ ամբողջությամբ արտացոլում են իրական պատկերը․ կենտրոնում հաշվառվում են նրանք, ովքեր դիմում են բուժման, ինչպես նաև նրանք, ովքեր իրավապահների կողմից ուղարկվում են համապատասխան փորձաքննության կամ կենտրոն։

Նազինյանի խոսքով՝ հաշվառվածների հիմնական մասը ավանդաբար 27–50 տարեկան խմբում է (մոտ 70%) ։ Նա նաև նշում է, որ, չնայած որոշակի «երիտասարդացման միտում» կա, Հայաստանում թմրամիջոց գործածումը հաճախ սկսվում է այն տարիքից հետո, երբ մարդն արդեն ունի կայուն եկամուտ կամ «հասունանում է» ։ Բայց հենց այդ «միտումն» է, որ ամենից շատ է անհանգստացնում՝ որովհետև գործ ունենք ոչ միայն բժշկական, այլև կրթական, սոցիալական ու անվտանգային խնդիրների հետ։

Տարածվածության առումով առաջին տեղում հիշատակվում է Երևանը՝ քաղաք, որտեղ թմրամիջոցների «տեղադրումների» (ստացած ցուցումներով թողնված փաթեթների) աշխարհագրությունը կարող է ծածկել գրեթե ցանկացած թաղամաս։

«Բռնում են տարողներին, բայց պարագլուխները մնում են չբացահայտված»

Քրեական գործերի տրամաբանությունը հաճախ նույնն է․ հայտնաբերվում են նրանք, ովքեր «տեղադրում են», «տեղափոխում են», «օժանդակում են» ՝ կատարողների շղթան, որը ֆիզիկապես առնչվում է թմրամիջոցին։ Բայց համակարգը, ըստ մասնագետների, կառուցված է այնպես, որ վերևի օղակները նվազագույն հետևելիություն թողնեն։

Արփինե Սարգսյանը (տեսանյութում՝ պաշտոնական դիրքորոշում ներկայացնող աղբյուր) խոսում է խմբերի բացահայտման բարդության մասին․ երբ տեղեկատվությունը կառավարվում է «անդրսահմանային տրամաբանությամբ» և օգտագործվում են թվային հարթակներ, կազմակերպված խումբը կարող է գործել ոչ միայն Հայաստանի տարածքում։ Արդյունքում՝ իրավապահներին հաճախ չի հաջողվում բացահայտել հենց խմբին, այլ միայն՝ շղթայի առանձին կատարողներին։

Սա այն կետն է, որտեղ պետության անելիքը բախվում է թվային իրականության արագությանը։ Քանի դեռ գործ ունենք անդրսահմանային կառավարման, անանուն կապերի ու «մեկը մյուսին չճանաչելու» սկզբունքի հետ, «գլխավորներին» հասնելը շարունակում է մնալ գերխնդիր։

Լրագրողական փորձը՝ «15 հազար դրամ՝ ոչ թե թմրանյութի, այլ խաբեության համար»

Մեր հետաքննության կարևոր հատվածներից մեկն այն էր, որ փորձեցինք հասկանալ՝ որքան հեշտ է առցանց միջավայրում «գնում» նախաձեռնելը։ «ArmLur» լրատվականը վճարեց 15 հազար դրամ, որպեսզի թվային ալիքով ձեռք բերի թմրանյութ։ Բայց իրականությունն այլ էր․ գումարը ստացան, տեղը չհայտնեցին։

Այս դրվագը բացահայտում է ևս մեկ շերտ՝ թվային շուկայի ներսում գործում են ոչ միայն վաճառողներ, այլև` խաբեբաներ, որոնք օգտվում են մարդկանց կախվածությունից կամ հետաքրքրությունից՝ գումար վերցնելու և անհետանալու համար։ Սա նույնպես վտանգ է՝ մարդուն ներքաշում են խաղի մեջ, պահում լարվածության մեջ, երբեմն ստիպում նորից փորձել, նորից փոխանցել գումար, նորից ընկնել «ծուղակը»։

Բայց այդ խաբեությունը չի նշանակում, թե շուկան «չի աշխատում» ։ Ընդհակառակը՝ նույն միջավայրում զուգահեռ գործում են և՛ իրական վաճառքի ցանցեր, և՛ խաբեության մեխանիզմներ։ Երկուսն էլ սնվում են նույն հիմքից՝ անանունությունից, արագությունից և վերահսկողության բացերից։

Դատապարտյալի պատմությունը. «Օրվա մեջ 12-ից սկսած». ինչ է նշանակում «օժանդակել վաճառքին»

Կալանավայրից խոսող դատապարտյալը (տեսանյութում ներկայացված՝ «թմրանյութի վաճառքին օժանդակող») նկարագրում է մի սխեմա, որտեղ իր դերը, ըստ սեփական խոսքերի, եղել է «վերցնել կոնկրետ վաճառողից և տանել ու տեղադրել» ՝ որպեսզի մարդիկ կարողանան վերցնել։

Նրա խոսքերով՝ առաջարկը ներկայացվում է որպես «լավ գործ» ՝ «փողաբեր», և վճարումը հաշվարկվում է ըստ գործողության․ մեկ տեղադրման համար՝ 1000 դրամ։ Հարցին, թե օրական քանի հատ էր տեղադրում, պատասխանում է. «Դե 12-ից սկսած» ։

Այս թվերը, անգամ եթե դիտարկվեն միայն որպես մեկ անձի պատմություն, ցույց են տալիս, թե որքան արագ կարող է ձևավորվել գայթակղիչ «օրական եկամտի» պատկեր՝ հատկապես սոցիալական խոցելիության, գործազրկության կամ երիտասարդական անփորձության պայմաններում։

Դատապարտյալը միաժամանակ նաև բացում է համակարգի կարևոր առանձնահատկությունը՝ անանունությունը․ ասում է, որ ներգրաված մարդկանց երբևէ չի տեսել, կապը հիմնականում եղել է թվային միջավայրում, «դրա նպատակն այն է, որ մեկը մյուսին չճանաչի» ։

Սա դասական կազմակերպված սխեմա է՝ բաժանված դերերով, նվազագույն շփումով, այնպես, որ շղթայի մի օղակի բացահայտումը չբերի ամբողջի փլուզմանը։

«Ցանկացած երեխա կարող էր տեսնել ու վերցնել». երբ վտանգը հայտնվում է խաղահրապարակների կողքին

Մեր նյութի ամենազգայուն ու մտահոգիչ հատվածներից մեկը կապված է այն վայրերի հետ, որտեղ կարող են հայտնվել «փաթեթները» ։ Դատապարտյալը նշում է, որ իրեն ասել էին՝ որոշ տարածքներում տեղադրել չի թույլատրվում (օրինակ՝ գերեզմանատներ, մանկապարտեզներ, խաղահրապարակներ), բայց հավելում է՝ «ամեն մեկը չի, որ ուշադրություն է դարձնում այդպիսի բաներին» ։ Նա նաև պատմում է, որ եղել է դեպք, երբ վերցրել է գերեզմանատան մոտից՝ իր օգտագործման համար։

Նա նկարագրում է փաթեթավորման ձևը՝ փոքր, փաթաթված, երբեմն արտաքինից կենցաղային մանրուք հիշեցնող։ Եվ հենց այստեղ է ծնվում գլխավոր ռիսկը՝ երեխան կարող է տեսնել, վերցնել, անգամ բերանը դնել։ Մանկապարտեզի տարիքային խմբերում դա կարող է ունենալ անդառնալի հետևանքներ։

Այս տողերը չի կարելի կարդալ «որպես մանրամասներ» ։ Սա հանրային անվտանգության մասին ահազանգ է։ Երբ վտանգավոր նյութը հայտնվում է մեր առօրյա տարածքներում, խնդիրը դադարում է լինել «անձնական ընտրության» մասին և դառնում է հանրային առողջապահական ու անվտանգության ճգնաժամ։

Բուժման կենտրոնի դիտարկումները. ինչ նշաններով կարող է ծնողը հասկանալ, որ «մի բան նորմալ չէ»

Սուրեն Նազինյանը թվարկում է վարքային ազդանշաններ, որոնք կարող են ծնողին կամ խնամակալին զգոն դարձնել։ Դրանք են՝

• երեխայի/դեռահասի հաճախակի բացակայությունը տնից,
• ընկերների շրջապատի կտրուկ փոփոխությունը,
• առանձնանալը, սենյակում փակվելը,
• գումարի անհետացումները,
• գումարի մշտական պահանջները,
• տրամադրության փոփոխությունները։

Նա նաև նշում է տարբեր նյութերի օգտագործման որոշ ֆիզիկական/վարքային դրսևորումներ՝ օրինակ՝ ոչ ադեկվատ ծիծաղկոտություն, աչքերի կարմրություն, կամ հակառակ՝ մեկուսացում, թուլություն։

Կենտրոնի տնօրենը նաև առանձնացնում է հոգեխթանիչների, այդ թվում՝ մեթամֆետամինի (ոչ գրական՝ «կրիստալ») վտանգավորությունը՝ նշելով, որ այն կարող է բերել ծանր, երբեմն անդառնալի հոգեկան խանգարումների։

Այս հատվածը կարևոր է, որովհետև դուրս է բերում խնդիրը «ոստիկանություն—բանտ» առանցքից և տեղափոխում կանխարգելման դաշտ՝ ընտանիք, դպրոց, համայնք, առողջապահություն։ Եթե ծնողը գիտի ազդանշանները և ժամանակին արձագանքում է, երբեմն հնարավոր է կանգնեցնել ընթացքը՝ մինչ այն կդառնա կախվածություն, քրեական պատմություն կամ ողբերգություն։

Երիտասարդի պատմությունը. «15-16 տարեկանից». երբ առաջին փորձը դառնում է երկար ճանապարհ

Տեսանյութում հնչում է նաև թմրամիջոց օգտագործած մեկ այլ անձի պատմությունը՝ ով ասում է, որ սկսել է կանաբիսից՝ 15-16 տարեկանից։ Պատմում է, թե ինչպես «մեզնից մեծ տղա եկավ բակ», և ինչպես են փորձել ընկերներով։ Մի մասն անմիջապես հրաժարվել է, մյուսները՝ «դուրները եկավ ու արդեն կամաց-կամաց…»։

Նա հիշում է զգացողությունը՝ նույն «ուրախության» հնչեղությամբ, բայց շարունակությունը՝ ծանր է․ «Շատ վատ։ Ինչ ունեի վաճառեցի»։ Կախվածությունն իր պահանջն ունի՝ գումար է պետք, հետո՝ ավելի ուժեղ միջոցներ, երբեմն՝ ավելի վտանգավոր ձևեր։ Նա պատմում է, որ ծխելուց հետո անցել է ներարկման։

Այս պատմության մեջ մի քանի կարևոր փաստ կա՝ առանց սենսացիայի, առանց «դաս տալու», պարզապես՝ կյանքի փաստարկներով.

1. առաջին փորձը հաճախ գալիս է շրջապատից,
2. դեռահասական տարիքում «ոչինչ չի թվում»,
3. հետո կախվածությունը խլում է ունեցվածք, առողջություն, հարաբերություններ,
4. որոշների համար ավարտը լինում է գերեզմանոց։

Հարցին՝ ուր են իր նախկին ընկերները, պատասխանում է՝ «Տարբեր գերեզմաններում»։

Այս նախադասությունը մրցութային աշխատանքի մեջ կարող է լինել առանցքային «ցնցող փաստ»՝ ոչ թե վիզուալ էֆեկտի, այլ իր մարդկային ծանրության պատճառով։

Իրավապահների ասելիքը. «ուժեղացրել ենք հսկողությունը», բայց արդյո՞ք դա բավարար է

Պաշտոնական մակարդակում նշվում է, որ սահմանային անցակետերում ուժեղացվել է վերահսկողությունը, և հայտնաբերվել ու առգրավվել են տարբեր դրվագներով տասնյակ կիլոգրամ թմրամիջոցներ։

Սա կարևոր քայլ է՝ հատկապես մատակարարման մեծ հոսքերի մասով։ Բայց մեր հետաքննության տրամաբանությունը ցույց է տալիս, որ միայն մաքսային/սահմանային վերահսկողությունը չի փակելու խնդիրը, քանի դեռ ներսում գոյություն ունեն.

• թվային միջավայրում կազմակերպվող անանուն վաճառք/միջնորդավորում,
• երիտասարդների ներգրավման սոցիալական հիմքեր,
• կախվածության բուժման ու վերաինտեգրման բեռը,
• դպրոցական ու համայնքային կանխարգելման թուլություններ։

Այստեղ հենց առաջանում է հանրային հարցը՝ եթե բոլորը խոսում են մեխանիզմների մասին, ինչո՞ւ մեխանիզմները շարունակում են աշխատել։

Ինչու է համակարգը «կենդանի». երեք հիմնական պատճառ՝ ըստ մեր դիտարկումների

1) Անանունություն և «խզված շղթաներ»

Կապերը կառուցվում են այնպես, որ կատարողը չիմանա պատվիրատուին, տեղադրողը չիմանա մատակարարին, իսկ վերևը՝ մնա անտեսանելի։

2) Սոցիալական գայթակղություն՝ «հեշտ փող»

«1000 դրամ մեկ տեղադրման համար», «օրվա մեջ 12-ից սկսած»— սա խեղճացնող իրականության մեջ դառնում է «աշխատանքի առաջարկ»՝ հատկապես այն երիտասարդների համար, ովքեր չունեն կայուն եկամուտ, կրթական հնարավորություն կամ աջակցող միջավայր։

3) Կախվածության շուկա՝ որպես ինքն իրեն սնվող համակարգ

Որքան շատ են օգտագործողները, այնքան մեծ է պահանջարկը։ Որքան մեծ է պահանջարկը, այնքան շահավետ է առաջարկը։ Այս փակ շրջանը կոտրելու համար պետք է միաժամանակ աշխատեն երկու ուղղություն՝ պահանջարկի նվազեցում (կանխարգելում/բուժում) և առաջարկի չեզոքացում (խմբերի բացահայտում/հարթակների վերահսկում/միջազգային համագործակցություն)։

Երբ խնդիրը մտնում է դպրոցների ու մանկապարտեզների «բակ». սա արդեն անվտանգության հարց է

Տեսանյութում հնչում է մի պնդում, որը չի կարելի անուշադրության մատնել․ որոշ դեպքերում փաթեթները հայտնվում են դպրոցների, բակերի, մանկապարտեզների հարևանությամբ։ Թեև յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպք պահանջում է իրավական ու փաստական ստուգում, հենց վտանգի հնարավորությունն արդեն բավարար է՝ հանրային տագնապի համար։

Այստեղ խոսքը միայն «թմրամոլության» մասին չէ։ Խոսքը՝

• երեխաների պատահական շփման ռիսկի,
• դպրոցական միջավայրում «նորմալացման» վտանգի,
• համայնքային վստահության խարխլման մասին է։

Երբ ծնողը ստիպված է մտածել՝ արդյոք բակի նստարանին, ծառի տակ, աղբամանի կողքին կարող է լինել վտանգավոր փաթեթ, դա նշանակում է՝ հասարակությունը կորցնում է իր ամենահիմնական անվտանգ տարածքները։

Մանրամասները՝ տեսանյութում․

Քնարիկ Մանուկյան, Հովսեփ Հովսեփյան։