Վենետիկի հանձնաժողովի պատասխանը ՍԴ-ին՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի վերաբերյալ. ամբողջական

2022 թվականի դեկտեմբերի 16-17-ին Վենետիկի հանձնաժողովի 133-րդ լիագումար նիստում տիկին Անժելիկա Նուսբերգերի (հանձնաժողովի անդամ, Գերմանիա), տիկին Խանին Օտալորա Մալասիսի (հանձնաժողովի փոխարինող անդամ, Մեքսիկա) և պարոն Չեզարե Պինելիի (հանձնաժողովի փոխարինող անդամ, Իտալիա) դիտարկումների հիման վրա ընդունվել է Խորհրդատվական կարծիք Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի համար՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքին առնչվող որոշ հարցերի վերաբերյալ:

Ստորև ներկայացնում ենք զեկույցը՝ ամբողջությամբ.

I. Նախաբան

1. 2022 թվականի սեպտեմբերի 12-ի գրությամբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի նախագահ պարոն Արման Դիլանյանը հայցել է Վենետիկի հանձնաժողովի խորհրդատվական կարծիքը՝ 2020 թվականի ապրիլի 16-ին ընդունված՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքին (այսուհետ՝ Օրենք) առնչվող որոշ հարցերի վերաբերյալ (CDL-REF(2022)058):

2. Տիկին Անժելիկա Նուսբերգերը, տիկին Խանին Օտալորա Մալասիսը և պարոն Չեզարե Պինելին սույն խորհրդատվական կարծիքի համար հանդես են եկել որպես զեկուցողներ։

3. Սույն կարծիքը նախապատրաստվել է Օրենքի՝ անգլերեն թարգմանության հիման վրա։ Հնարավոր է, որ թարգմանությունը չարտահայտի բնագիրը ողջ ճշգրտությամբ։

4. Սույն կարծիքը կազմվել է զեկուցողների դիտարկումների հիման վրա։ Այն ընդունվել է Վենետիկի հանձնաժողովի 133-րդ լիագումար նիստում (Վենետիկ, 16-17 դեկտեմբերի, 2022 թվական):

II. Դիմում

5. Սահմանադրական դատարանի կողմից խորհրդատվական կարծիք ստանալու մասին դիմումը ներկայացվել է Ազգային ժողովի մի խումբ պատգամավորների ներկայացրած դիմումի հիման վրա Սահմանադրական դատարանի վարույթում քննվող՝ Օրենքի սահմանադրականության հարցի վերաբերյալ գործի շրջանակներում։

6. Դիմումում Սահմանադրական դատարանը ձևակերպել է հետևյալ չորս հարցերը․

1) Արդյո՞ք «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի 22-րդ հոդվածով նախատեսված՝ գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը համատեղելի է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտին առաջադրվող՝ իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի պաշտպանության եվրոպական կիրառելի ստանդարտ:

2) Արդար դատաքննության իրավունքի և իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի պաշտպանության նպատակով ո՞րն է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման վարույթում կողմերի միջև ապացուցման բեռի արդարացի բաշխման և ապացուցման ստանդարտների հարցում համեմատական սահմանադրական իրավունքի դիտանկյունից «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովին անդամակցող պետություններում լավագույն փորձը:

3) Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքն ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի մայիսի 23-ին, արդյո՞ք մինչև այդ ձեռք բերված գույքի ծագման օրինականությունն ապացուցելու դատավարական պարտականությունը համատեղելի է օրենքի հետադարձ կիրառության արգելքի վերաբերյալ եվրոպական հնարավոր ստանդարտների հետ:

4) Արդյո՞ք մեղադրական դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ընթացակարգերի հարուցման և իրականացման համար «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքով ամրագրված առավելագույն ժամկետի սահմանված չլինելը համատեղելի է իր գույքից օգտվելու իրավունքի պաշտպանության եվրոպական ստանդարտի հետ:

III. Նախապատմություն

7. 2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունից հետո Հայաստանի նոր կառա-վարության առանցքային նպատակներից էր կոռումպացված պաշտոնատար անձանց կողմից ապօրինի եղանակով ձեռք բերված միջոցների վերադարձը։ Այդ քաղաքական օրակարգի շրջանակներում Ազգային ժողովը 2020 թվականի ապրիլի 16-ին ընդունեց խնդրո առարկա Օրենքը, որն ուժի մեջ մտավ 2020 թվականի մայիսի 23-ին։

8. Օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ «Սույն օրենքը կարգավորում է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթի հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում է ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերը, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթ հարուցելու և ուսումնասիրություն իրականացնելու իրավասու մարմինների շրջանակը, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման առնչությամբ միջազգային համագործակցության կանոնները, ինչպես նաև կարգավորում է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման հետ կապված այլ հարաբերություններ»:

9. Օրենքով նախատեսվում է այն գույքի բռնագանձումը, որի օրինական ծագումը հնարավոր չի եղել հաստատել (այսուհետ՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույք): Միջազգային փաստաթղթերում նման մեխանիզմները կոչվում են «առանց մեղադրական դատավճռի՝ գույքի բռնագանձում» կամ «քաղաքացիական բռնագանձում»։ Սույն խորհրդատվական կարծիքում Վենետիկի հանձնաժողովը հիմնականում կգործածի «քաղաքացիական բռնագանձում» եզրույթը:

10. Ըստ Օրենքի՝ նման միջոցների բռնագանձման հայց կարող է հարուցվել դատախազության կողմից` (ա) այն անձի դեմ, որը դատապարտվել է Օրենքով թվարկված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման համար, (բ) այն անձի դեմ, որը մեղադրվում է Օրենքով թվարկված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման համար, (գ) այն անձի դեմ, որը կասկածվում է Օրենքով թվարկված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման համար, սակայն առկա են իրավական հիմքեր, որոնք խոչընդոտում են այդ կապակցությամբ քրեական գործի հարուցումը կամ քրեական հետապնդումը (օրինակ՝ կասկածյալի մահը, անձի՝ քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու տարիքին հասած չլինելը, կասկածյալի խուսափելն արդարադատությունից, անցել են վաղեմության ժամկետները կամ համաներման մասին օրենքի կիրառումը), (դ) պաշտոնատար անձի դեմ, եթե առկա է տեղեկատվություն առ այն, որ նրան կարող է պատկանել ապօրինի ծագում ունեցող գույք: Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթ կարող է հարուցվել նաև տվյալ անձի հետ փոխկապակցված ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի դեմ (5-րդ հոդված, 1-ին մաս), սակայն ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթ չի կարող հարուցվել բարեխիղճ ձեռք բերողի դեմ (23-րդ հոդված) :

11. Օրենքը նախատեսում է բռնագանձման վճռին վերաբերող սահմանաչափ․ բռնագանձման ենթակա կարող է լինել ապօրինի ծագում ունեցող այն գույքը, որի արժեքը գերազանցում է հիսուն միլիոն հայկական դրամը (մոտ 110,000 եվրո, հոդված 23): Եթե գումարի չափն ավելի փոքր է, ապա բռնագանձման վճիռ չի կարող կայացվել, և պահանջը ենթակա է մերժման: Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձումը հօգուտ պետության իրականացվում է քաղաքացիական դատավարության կարգով (հոդված 2)՝ ենթադրելով ապացուցման քաղաքացիական-դատավարական ստանդարտ։ Հայցի հարուցումը կարող է նախաձեռնվել գլխավոր դատախազության համապատասխան ստորաբաժանման կողմից իրականացված քննության արդյունքներով։ Գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը կիրառվում է դատական քննության շրջանակներում՝ ազդելով ապացուցման բեռի բաշխման վրա։ Դատախազության պարտականությունն է հիմնավորել, որ գույքի ծագումը չի կարող ապացուցվել անձի օրինական եկամուտներով։ Պատասխանողը կարող է հերքել գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը՝ ներկայացնելով ապացույցներ առ այն, որ գույքը ձեռք է բերվել օրինական հիմքերով (հոդված 22):

12. Օրենքի համաձայն՝ գույքի՝ հետադարձության կարգով ուսումնասիրությանը վերաբերող առավելագույն ժամանակահատվածը տասը տարի է (7-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Դա նշանակում է, որ անձի կողմից տասը տարուց ավելի տիրապետվող գույքի ծագումը խնդրահարույց չի համարվի: Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը կարող է ներառել 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ից հետո ընկած ժամանակահատվածը (7-րդ հոդվածի 3-րդ մաս):

IV. Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վերաբերյալ միջազգային չափանիշները

A. Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձումը` որպես կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոց

13. Ապօրինի հարստացման կամ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձման մասին օրենսդրության գլխավոր նպատակն ամենից հաճախ կոռուպցիայի դեմ պայքարն է: Վենետիկի հանձնաժողովը վերահաստատում է, որ կոռուպցիան խաթարում է իրավունքի գերակայությունը, նվազեցնում է հասարակության վստահությունը քաղաքական ինստիտուտների հանդեպ և բացասաբար է ազդում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների ապահովման վրա։ Նախորդիվ նշվել է, որ «կոռուպցիոն գործարքների արդյունքում հափշտակված միջոցների վերադարձը շարունակում է մնալ իրավապահ մարմինների առջև ծառացած ամենամեծ մարտահրավերներից մեկը, քանի որ վերջիններիս նպատակն է հանցագործներին զրկել ապօրինի գործունեության արդյունքում ստացված եկամուտներից, օրինական սեփականատերերին վերադարձնել այդ միջոցները կամ փոխհատուցել տուժողներին»:

14. Տարբեր միջազգային փաստաթղթեր վերաբերելի են վերոնշյալ ոլորտին: Դրանց մի մասը խրախուսում է պետություններին գործածել իրավական մեխանիզմներ, որոնք թույլ են տալիս բռնագանձել ապօրինի ծագում ունեցող գույքը կամ հեշտացնում են այդ գործընթացը: Այսպես՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից 2003 թվականին ընդունված՝ Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 54-րդ հոդվածի 1-ին մասի «գ» կետով սահմանվում է, որ «Յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն, սույն Կոնվենցիայի 55-րդ հոդվածի համաձայն, գույքի առնչությամբ փոխադարձ իրավական օգնություն ցույց տալու նպատակներով, որը ձեռք է բերվել իրավախախտումներից որևէ մեկի կատարման հետևանքով, որոնք այդպիսին են ճանաչվել սույն Կոնվենցիային համապատասխան, կամ որոնք օգտագործվել են այդպիսի իրավախախտումները կատարելիս, իր ներքին օրենսդրությանը համապատասխան, պետք է … գքննարկի այնպիսի միջոցներ ձեռնարկելու մասին հարցը, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել, որ այդպիսի գույքի բռնագրավման համար հնարավորություն ստեղծվի` առանց այնպիսի գործերով քրեական վարույթի շրջանակներում դատավճիռ կայացնելու, երբ հանցագործը չի կարող հետապնդվել մահվան, թաքնվելու կամ բացակայելու պատճառով կամ այլ համապատասխան դեպքերում»:

15. Եվրոպական մակարդակում, Եվրոպայի խորհրդի կողմից 2005 թվականին ընդունված՝ «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների լվացման, հետախուզման, առգրավման ու բռնագրավման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» Կոնվենցիայով սահմանվում են առավել հստակ միջոցներ, մասնավորապես, որ «Կողմերից յուրաքանչյուրը պետք է ձեռնարկի այնպիսի օրենսդրական կամ այլ միջոցներ, որոնք հնարավորություն կտան ազգային օրենսդրությամբ ծանր հանցագործություն համարվող մեկ կամ մի քանի արարք կատարած անձանցից պահանջել, որպեսզի նրանք ներկայացնեն բռնագրավման ենթակա եկամուտների կամ գույքի ծագման վերաբերյալ տեղեկություններ, եթե նման պահանջը համապատասխանում է տվյալ երկրի օրենսդրության սկզբունքներին» (3-րդ հոդվածի 4-րդ մաս) և «Կողմերից յուրաքանչյուրը պետք է ընդունի այնպիսի օրենսդրական և այլ միջոցներ, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել ապահովել, որպեսզի սառեցման, առգրավման և բռնագրավման միջոցառումները ներառեն նաև հետևյալը. ա) այնպիսի գույք, որը ստացվել է եկամուտների փոխակերպման արդյունքում, բ) օրինական աղբյուրներից ստացված գույքը (եթե եկամուտները միախառնվել են, մասնակիորեն կամ ամբողջությամբ, այդպիսի գույքի հետ)` համախառն եկամուտների գնահատված արժեքի չափով, գ) այն շահույթը կամ շահը՝ եկամուտներին հավասարաչափ ձևով և չափով, որը ստացվել է եկամուտներից, եկամուտների փոխակերպման արդյունքում ստացված գույքից կամ այն գույքից, որին խառնվել են հանցագործությունից ստացված եկամուտները` այդ եկամուտների գնահատված արժեքի չափով» (5-րդ հոդված):

16. Նույն ոգով՝ Ֆինանսական միջոցառումների աշխատանքային խմբի (ՖԱԹՖ) կողմից սահմանվել է հետևյալը. «Երկրները պետք է դիտարկեն այնպիսի միջոցների սահմանման նպատակահարմարությունը, որոնք հնարավորություն են տալիս առանց քրեական գործով մեղադրական դատավճռի բռնագրավել հանցավոր ճանապարհով ստացված գույքը կամ հանցագործության կատարման համար օգտագործված գործիքները (առանց մեղադրական դատավճռի բռնագրավում), կամ պահանջել, որ հանցագործն ապացուցի բռնագրավման ենթակա գույքի օրինական ծագումը, եթե դա չի հակասում ներպետական օրենսդրության հիմնարար սկզբունքներին»:

17. Վերոնշյալ ոլորտում համապատասխան չափորոշիչներն ու առաջարկությունները հետագայում ծավալվել են հետևյալ փաստաթղթերով՝ «Ակտիվների խուզարկության, սառեցման և բռնագրավման վերաբերյալ» Մեծ ութնյակի (G8) լավագույն փորձի սկզբունքները (2004 թ.), «Բռնագրավված միջոցների կառավարման վերաբերյալ» Մեծ ութնյակի (G8) լավագույն փորձը (2005 թ․), Եվրոպական միության կանոնակարգեր, մասնավորապես՝ Եվրոպական միության խորհրդի կողմից 2005 թվականի փետրվարի 24-ին ընդունված՝ «Հանցագործության հետ կապված եկամուտների, միջոցների և գույքի բռնագանձման մասին» թիվ 2005/212/ԱՆԳ շրջանակային որոշում, ինչպես նաև Եվրոպական խորհրդարանի և Եվրոպական միության խորհրդի կողմից 2014 թվականի ապրիլի 3-ին ընդունված՝ «Եվրոպական միության տարածքում հանցագործության գործիքների և հանցագործությունից ստացված եկամուտների բռնագանձման մասին» թիվ 2014/42/ԵՄ դիրեկտիվ :

18. Հետևաբար՝ խնդրո առարկա Օրենքը միտված է կոռուպցիայի, կազմակերպված հանցավորության և փողերի լվացման դեմ պայքարի ոլորտում միջազգային չափորոշիչների և համապատասխան միջազգային մարմինների առաջարկությունների իրագործմանը:

B. Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձումը մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի տեսանկյունից

19. Այդուհանդերձ, վերոնշյալ նպատակին հասնելու համար պետությունները քարտ-բլանշ չեն ստացել: Օրենքի առնչությամբ հիմնական մարտահրավերը, որն էլ հանդիսանում է խորհրդատվական կարծիք հայցելու դիմումի համատեքստը, այն է՝ արդյո՞ք Օրենքը համապատասխանում է մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային և սահմանադրական չափանիշներին, մասնավորապես՝ սեփականության իրավունքի և արդար դատաքննության իրավունքի պաշտպանության համատեքստում։ Այդ առումով անհրաժեշտ է առաջնորդվել Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայով (ՄԻԵԿ), Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) դիրքորոշումներով, ինչպես նաև Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից մշակված` իրավունքի գերակայությանը վերաբերող չափանիշներով և հանձնարարականներով:

1. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դիրքորոշումները

20. Գույքի բռնագանձումը համարվում է ՄԻԵԿ 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածով պաշտպանվող՝ սեփականությունից անարգել օգտվելու իրավունքին միջամտություն։ ՄԻԵԴ-ը բազմիցս նշել է, որ ՄԻԵԿ դրույթներին համապատասխանելու համար նման միջոցը պետք է լինի օրինական, հետապնդի իրավաչափ հանրային շահ․ ավելին, այն պետք է համաչափ լինի հետապնդվող նպատակին: Այլ կերպ ասած՝ հասարակության ընդհանուր շահերի և անձի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության պահանջի միջև պետք է հաստատվի «արդարացի հավասարակշռություն» : Այն գործերով, որոնցով բռնագանձման ռեժիմը և դրա իրացումը համապատասխանել են վերը նշված թեստին, ՄԻԵԴ-ը դիմողների սեփականության իրավունքի միջամտության մասով խնդիր չի արձանագրել :

21. ՄԻԵԴ-ը ճանաչել է, որ պետական իշխանության իրականացման ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակը համապատասխանում է իրավաչափ ընդհանուր շահերին, որոնք կարող են սահմանափակել «գույքից անարգել օգտվելու իրավունքը»։ Ապօրինի գործունեության արդյունքում կամ հանցավոր եղանակով ստացված եկամուտների հաշվին ձեռք բերված դրամական կամ այլ միջոցների բռնագանձումը հանցավոր գործունեության դեմ պայքարի անհրաժեշտ և արդյունավետ միջոց է :

22. Ավելին, ՄԻԵԴ-ն ընդունել է, որ վերոնշյալ նպատակին կարելի է հասնել ոչ միայն քրեական դատավարության շրջանակներում (ինչը դժվարին է և պահանջում է առանձնապես բարձր ապացուցողական շեմ), այլև այնպիսի իրավական գործիքի կիրառմամբ, ինչպիսին, օրինակ, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձումն է, որի մեխանիզմների գործածումը հաճախ հիմնված է որոշ տեսակի գույքերի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածի վրա: Յուրաքանչյուր իրավական համակարգ ճանաչում է փաստական կամ իրավական կանխավարկածներ, և ՄԻԵԿ-ը սկզբունքորեն չի արգելում այդպիսի կանխավարկածներն այնքանով, որքանով դրանք կիրառվում են ողջամիտ սահմաններում, և դրանց գործողությունը ուղեկցվում է արդյունավետ ընթացակարգային երաշխիքներով: Բռնագանձման վարույթների համատեքստում ՄԻԵԴ-ը գտել է, որ 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածով նախատեսված իրավունքների նկատմամբ հարգանքի և հասարակության ընդհանուր շահերի միջև արդարացի հավասարակշռության հաստատման առումով պետություններն ունեն հայեցողության լայն շրջանակ : ՄԻԵԴ-ը եզրակացրել է, որ բռնագանձման՝ այդպիսի ոչ քրեական վարույթներով անօրինական կերպով ձեռք բերված համարվող գույքի օրինական ծագումն ապացուցելու բեռի փոխանցումը պատասխանողին իրավաչափ է :

23. Ինչ վերաբերում է ապացուցման ստանդարտին, ապա ՄԻԵԴ-ը իրավաչափ է համարել համապատասխան ներպետական մարմինների կողմից բռնագանձման մասին որոշումների ընդունումն այնպիսի ապացույցների գերակշռման հիման վրա, որոնք վկայում են, որ պատասխանողների օրինական եկամուտները չէին կարող նրանց բավարարել՝ խնդրո առարկա գույքը ձեռք բերելու համար: Իրականում, երբ գույքի բռնագանձման մասին վճիռը կայացվել է ծանր հանցանքների կատարմամբ ձեռք բերված միջոցներին առնչվող քաղաքացիական դատավարության արդյունքներով, Դատարանը նման վարույթների շրջանակներում գույքի ապօրինի ծագման՝ «ողջամիտ կասկածից վեր» ապացուցման ստանդարտ չի պահանջել: Փոխարենը, գույքի ապօրինի ծագում ունենալու՝ հավանականությունների հավասարակշռման կամ ապօրինի ծագման բարձր հավանականության ստանդարտները՝ զուգորդված հակառակն ապացուցելու սեփականատիրոջ հնարավորության հետ, բավարարել են 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածով նախատեսված համաչափության պահանջը :

24. Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձման մեխանիզմը կարող է վերլուծության առարկա դառնալ նաև զուտ դատավարական՝ Կոնվենցիայի 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածին ներհատուկ դատավարական երաշխիքների և արդար դատաքննությունը երաշխավորող՝ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի դիտանկյուններից: 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածը նախատեսում է, որ բռնագանձման ցանկացած վարույթի շրջանակում անձը պետք է հնարավորություն ունենա դիմելու պատկան մարմիններին՝ սեփականության իրավունքին միջամտություն նախատեսող միջոցներն արդյունավետորեն վիճարկելու նպատակով : Ավելին, նման ընթացակարգերը համատեղելի են Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի շրջանակներում: ՄԻԵԴ-ը պահպանում է իր այն մոտեցումը, որ բռնագանձման ընթացակարգերը պետք է համապատասխանեն [ՄԻԵԿ 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված-ընդգծումը՝ թարգմանության խմբագրի կողմից] «քաղաքացիական» ասպեկտի պահանջներին, և «քրեական» վարույթին վերաբերող առավել խիստ պահանջների կիրառման անհրաժեշտություն չկա : Այնուամենայնիվ, չի կարելի բացառել, որ բռնագանձման ռեժիմի առանձնահատկություններից և կոնկրետ հանգամանքներից ելնելով՝ դատավարական երաշխիքները ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձման վարույթում պետք է նույնքան կարևորվեն, որքան քրեական դատավարության շրջանակներում :

2. Վենետիկի հանձնաժողովի նախորդ կարծիքները

25. Վենետիկի հանձնաժողովը նախկինում ևս առնչվել է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձման խնդիրներին : Հանձնաժողովը գտել է, որ նման մեխանիզմի կիրառումը ընդունելի գործիք է ոչ միայն հանցավոր ճանապարհով ստացված միջոցների, այլև ապօրինի այլ եղանակով ձեռք բերված միջոցների նկատմամբ : Վերջերս տրված մեկ այլ կարծիքով՝ այս գործիքակազմի կիրառումը կարևորվել է երկրի տնտեսական զարգացման հիմքերի ամրապնդման առումով :

26. Վենետիկի հանձնաժողովը նշել է, որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձման համակարգերը նպատակաուղղված են ապահովելու, որ հիմնական հարցը (այն է՝ արդյոք գույքը ձեռք է բերվել հանցավոր կամ այլ ապօրինի գործունեության արդյունքում) լուծվի ապացուցման՝ «հավանականությունների հավասարակշռման» ստանդարտի, այլ ոչ ապացուցման՝ «ողջամիտ կասկածից վեր» քրեադատավարական ստանդարտի կիրառմամբ: Ապացուցման ավելի ցածր ստանդարտը պետությանը հնարավորություն կընձեռի ավելի դյուրին եղանակով հասնել խնդրո առարկա գույքի բռնագանձմանը՝ դրանով իսկ սահմանափակելով ապօրինի գործունեության ֆինանսավորումը : Միևնույն ժամանակ, եթե անձի վրա դրված՝ իրեն պատկանող գույքի օրինական ծագման վերաբերյալ հիմնավորումներ ներկայացնելու բեռը չափազանց ծանր է, բռնագանձումը կարող է դիտարկվել նաև որպես սեփականության իրավունքին անհամաչափ միջամտություն : Ապացուցման ստանդարտը պետք է հստակ սահմանվի օրենքով :

27. Այսպիսով, Օրենքի հիմքում ընկած գաղափարն ինքնին խնդրահարույց չէ միջազգային ստանդարտների և լավագույն փորձի տեսանկյունից: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է պարզել, թե արդյոք Օրենքով սահմանված են հանրային շահի և բռնագանձման ընթացակարգերում ներգրավված անձանց օրինական շահերի միջև արդար հավասարակշռության ապահովման` նյութական և ընթացակարգային բավարար երաշխիքներ:

V. Սահմանադրական դատարանի կողմից առաջադրված հարցերի պատասխանները

A. Գույքի ապօրինի ծագման կանխավարկածը, ապացուցման բեռի բաշխումը և ապացուցման ստանդարտները բռնագանձման մասին գործերի քննության ժամանակ (առաջին և երկրորդ հարց)

1. Օրենքով սահմանված կանխավարկածի գործողությունը

28. Օրենքով սահմանված քաղաքացիական բռնագանձման մեխանիզմը հիմնված է գույքի ապօրինի ծագման կանխավարկածի վրա : 22-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման հարաբերություններում «գործում է գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը, քանի դեռ չի ապացուցվել գույքի ձեռքբերման օրինականությունը»: Ուստի, Օրենքով սահմանված` գույքի ապօրինի ծագման կանխավարկածն ունի կարևոր դատավարական հետևանք այն առումով, որ գույքի օրինական ծագմանը վերաբերող հարցերով կողմերի միջև բաշխում է ապացուցման բեռը։ Ըստ այդմ՝ Սահմանադրական դատարանի կողմից առաջադրված՝ գույքի ապօրինի ծագման կանխավարկածի և ապացուցման բեռի վերաբերյալ հարցերն անքակտելիորեն փոխկապակցված են:

29. Վերոնշյալ կանխավարկածի գործողությունը և ապացուցման բեռի փոխադրումը պետք է գնահատվեն գործի ընթացքը կանխորոշող դրույթների լույսի ներքո։

30. Նախևառաջ, Օրենքով սահմանվում է, որ անհրաժեշտ է սկսել ուսումնասիրություն՝ գույքի ծագման վերաբերյալ։ Ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերը սահմանված են Օրենքի 5-րդ հոդվածով։ Նախատեսված առաջին չորս հիմքերի դեպքում կասկածի առկայությունը պայմանավորված է քրեական գործի հետ, որով վարույթն արդեն ավարտված է մեղադրական դատավճռի կայացմամբ (5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետ), կամ որով վարույթը դեռևս չի ավարտվել (5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետ), կամ որով վարույթը, որոշակի հանգամանքներով պայմանավորված, անհնար է, մինչդեռ տվյալ գործով կասկածը փարատված չէ (5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ և 4-րդ կետեր): Միայն պաշտոնատար անձանց պարագայում է, որ քրեական հետապնդման հետ կապի առկայությունն անհրաժեշտ չէ (5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետ): Այնուամենայնիվ, վերջին դեպքում իրավասու մարմինը միևնույն է պետք է տիրապետի ներպետական այլ ընթացակարգերի համատեքստում ի հայտ եկած որոշակի տեղեկատվության, ինչը կասկած է հարուցում գույքի օրինական ծագման վերաբերյալ:

31. Վերոնշյալ հիմքերից ոչ մեկի դեպքում պետք չէ ապացուցել, որ համապատասխան գույքը ձեռք է բերվել որոշակի հանցագործության արդյունքում։ Օրենքի համաձայն՝ ուսումնասիրության փուլում վարույթի շարունակման համար անհրաժեշտ է հաստատել, որ «առկա են բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք», և որ գույքի արժեքի շեմը գերազանցված է (13-րդ հոդվածի 2-րդ մաս և 18-րդ հոդվածի 2-րդ մաս):

32. Հաջորդիվ, երբ գործը դատարան է ներկայացվում, Օրենքի 22-րդ հոդվածով սահմանվում են գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածի կիրառման կանոնները՝ նկարագրելով կողմերի միջև ապացուցման բեռի բաշխման եղանակը․ «2. Դատարանը կարող է կայացնել վճիռ՝ հիմք ընդունելով գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը, եթե գործի քննության արդյունքում հայցվորն ապացուցում է, որ պատասխանողին պատկանող գույքը, այդ թվում՝ մեկ միավոր գույքը, մի քանի միավոր գույքը կամ մեկ միավոր գույքի բաժինը, չի հիմնավորվում օրինական եկամտի աղբյուրների վերաբերյալ տվյալներով։ 3. Պատասխանողը կարող է հերքել գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը՝ ներկայացնելով օրինական եկամուտներով գույքի ձեռքբերումը հիմնավորող ապացույցներ»։

33. Այսպիսով, գույքի և օրինական եկամտի աղբյուրների մասին տվյալների անհամապատասխանության ապացուցման բեռը կրում է իրավասու մարմինը: Այս պայմանների պահպանման դեպքում է միայն ապացուցման բեռը փոխանցվում գույքի սեփականատիրոջը: Վերջինս կարող է հերքել գույքի ապօրինի ծագման վերաբերյալ կանխավարկածը՝ ներկայացնելով գույքն օրինական միջոցներով ձեռք բերելու հանգամանքը հիմնավորող ապացույցներ։

34. Վենետիկի հանձնաժողովն ընդունում է, որ վերոնշյալ կանխավարկածը մարդու իրավունքներին միջամտության բավականին մեծ շրջանակ է նախատեսում։ Այնուամենայնիվ, այդ միջամտությունը չի դիտարկվում որպես անհամաչափ ստորև ներկայացված պատճառներով:

2. Համաչափություն

35. Առաջին, անհրաժեշտ է հաշվի առնել կոռուպցիայի դեմ պայքարի դժվարությունները։ Հաճախ գույքի ապօրինի ծագումն ապացուցելը գրեթե անհնարին է: Սրանով է բացատրվում այն հանգամանքը, թե ինչու Օրենքով որպես պարտադիր պայման սահմանված չէ գույքն ապօրինի կերպով ձեռք բերելը ողջամիտ կասկածից վեր ապացուցելու պահանջը, այլ նախատեսված է ապացուցման ավելի ցածր ստանդարտ: Օրենքը հստակ չի սահմանում դատական քննության փուլում ապացուցման չափանիշը: Օրենքի 2-րդ հոդվածի ուժով՝ նման դեպքերում կիրառելի են Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի ընդհանուր դրույթները։ Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում ապացուցման չափանիշը նկարագրվում է որպես հիմնված «դատավորի ներքին համոզման վրա», որը պետք է բխի «ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտումից» : Հավանաբար Օրենքը կարող էր լրացվել «հավանականությունների հավասարակշռմանը» վերաբերող ապացուցման չափանիշի առավել հստակ սահմանմամբ (տե՛ս վերը նշված 23-րդ և 26-րդ պարբերությունները): Դա կարող է իրականացնել օրենսդիրը կամ Սահմանադրական դատարանը՝ Օրենքի դրույթների սահմանադրաիրավական մեկնաբանման միջոցով։

36. Երկրորդ, հատկապես կարևոր է ապացուցման բեռը պատասխանողին փոխանցվելու պահը։ Այս առումով անհրաժեշտ է տարբերակել քրեական գործերի հետ որոշ կապ ունեցող բռնագանձման վարույթները և պաշտոնատար անձանց նկատմամբ հարուցված բռնագանձման վարույթները, երբ այդ պայմանը չի կիրառվում (վերջինիս պարագայում նման կապի առկայությունն անհրաժեշտ չէ):

37. Առաջին դեպքում, երբ գույքի բռնագանձումն իրականացվում է Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերով նախատեսված հիմքերով, կարևոր է նշել, որ բռնագանձումը, անգամ եթե այն պետք է «որևէ կերպ առնչվի» քրեական գործով վարույթին, հիմնված չէ անձի մեղավորությունը հաստատող դատապարտման վրա: Ուսումնասիրության արդյունքում անհրաժեշտ է միայն եզրահանգել, որ «առկա են բավարար հիմքեր», որոնք հաստատում են գույքի՝ հնարավոր ապօրինի ծագման կասկածը:

38. Երկրորդ դեպքում, երբ պաշտոնատար անձի նկատմամբ գույքի բռնագանձման վարույթն իրականացվում է Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերով սահմանված կարգով, միջոցի (բռնագանձման) և նախորդող քրեական գործերի միջև կապը բացակայում է։ Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ են այլ տարրեր (օրինակ՝ այնպիսիք, որոնք ձեռք են բերվել հետախուզական միջոցառումների կամ այլ վարույթների շրջանակներում), որոնք հիմնավորում են ապօրինի գույքի բռնագանձմանը հանգեցնող կասկածը։ Կարևոր է, որ օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներն ամբողջովին համահունչ լինեն կիրառելի բոլոր իրավական դրույթներին, մասնավորապես՝ «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» օրենքի դրույթներին:

39. Բոլոր դեպքերում պատասխանողը հնարավորություն ունի մրցակցային դատավարության շրջանակներում հերքել այս կանխավարկածը։ Պատասխանողը կարող է հերքել կանխավարկածը՝ ներկայացնելով գույքն օրինական միջոցներով ձեռք բերված լինելու հանգամանքը հավաստող ապացույցներ։ Կարևոր է, որ Օրենքով նախատեսված լինի հատուկ երաշխիք, որով կարգելվի եզրահանգումներ անել խնդրո առարկա կանխավարկածի հիման վրա, երբ օբյեկտիվ պատճառներով պայմանավորված՝ ապացույցները պատասխանողին անհասանելի են (22-րդ հոդվածի 4-րդ մաս): Այսպիսով, անգամ գույքի օրինական ծագումը հիմնավորող ուղղակի ապացույցների բացակայության պարագայում դատարանը կարող է որոշում կայացնել հօգուտ պատասխանողի, եթե ներկայացվի համոզիչ բացատրություն առ այն, թե ինչու այն հիմնավորող ապացույցներ չկան։

40. Երրորդ, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձումը կարող է տարածվել միայն որոշակի արժեքը գերազանցող գույքի վրա, ինչը նշանակում է, որ տվյալ մեխանիզմը կարող է կիրառվել միայն ամենալուրջ դեպքերում՝ դրանով իսկ նվազեցնելով մարդու իրավունքների վրա ընդհանուր ազդեցությունը։

41. Չորրորդ, Օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը կիրառելի է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման հետ կապված հարաբերությունների նկատմամբ։ Հետևաբար՝ ի լրումն Օրենքով նախատեսված ընթացակարգային երաշխիքների (տե՛ս օրինակ, ծանուցման ընթացակարգերի վերաբերյալ Օրենքի 16-րդ և 17-րդ հոդվածները), կիրառելի են նաև Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված ընդհանուր երաշխիքները։ Համապատասխանաբար՝ այս ընթացակարգերի շրջանակներում պատասխանողը պետք է ամբողջ ծավալով օգտվի պաշտպանության կողմի իրավունքներից՝ ներառյալ դատական նիստերին արդյունավետ մասնակցությունը և դատական ակտերի բողոքարկումը։

42. Վենետիկի հանձնաժողովը նշում է, որ Օրենքով նախատեսված բռնագանձման միջոցն ուղղված չէ միայն տվյալ գույքի սեփականատեր հանդիսացող կասկածյալի/մեղադրյալի կամ պաշտոնատար անձի դեմ, այլ կարող է նաև ուղղված լինել վերջիններիս հետ փոխկապակցված անձանց դեմ, ինչն Օրենքի գործողության շրջանակը նշանակալիորեն ընդլայնում է: Այնուամենայնիվ, ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ ներպետական մարմինները պետք է բռնագանձման միջոցներ կիրառելու ազատություն ունենան ոչ միայն հանցագործության կատարման համար անմիջականորեն մեղադրվող անձանց, այլև վերջիններիս ընտանիքի անդամների և այլ մերձավոր ազգականների նկատմամբ, որոնք համարվում են, որ ոչ պաշտոնապես տիրապետում կամ տնօրինում են ապօրինի ձեռք բերված գույքը՝ ենթադրյալ հանցագործի անունից/համար կամ որևէ այլ կերպ չունեն բարեխիղճ ձեռք բերողի անհրաժեշտ կարգավիճակ : Այսպիսով, օրենսդրին պետք է փոխկապակցված անձանց շրջանակը որոշելու հայեցողություն տրվի։ Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է, որ Օրենքով սահմանվեն բարեխիղճ ձեռք բերողի համար անհրաժեշտ երաշխիքներ (հոդված 23)՝ դրանով իսկ ողջամտորեն սահմանափակելով այն անձանց շրջանակը, որոնց վրա այն տարածվում է։

43. Այս երաշխիքների լույսի ներքո և հաշվի առնելով կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորությունը՝ վերոնշյալ կարգավորումները համաչափ են, եթե կանխավարկածը հիմնված է Օրենքով սահմանված մանրակրկիտ ուսումնասիրության վրա, և անձը գույքի ապօրինի ծագման մասին կանխավարկածը հերքելու իրական հնարավորություն ունի։

B․ Օրենքի հետադարձ ուժը և դրա ժամանակային շրջանակը (Հարցեր 3 և 4)

1․ Հետադարձ ուժի թույլատրելիությունը

44. Սույն Օրենքը կիրառելի է ոչ միայն դրա ուժի մեջ մտնելուց հետո, այլև մինչ այդ ձեռքբերված գույքի նկատմամբ:

45. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 73-րդ հոդվածը սահմանում է անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքների հետադարձ ուժի արգելման պահանջը. «անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն»: Այս կանոնը բխում է իրավական որոշակիության՝ առավել ընդհանուր սկզբունքից: Այնուամենայնիվ, այլ իրավական համակարգերի համեմատելի կանոնների հետ համեմատելիս այն առավել խիստ է: Անձանց համար հետադարձորեն բացասական հետևանքներ նախատեսող օրենքների կիրառման արգելքը դիտարկվում է որպես ընդհանուր կանոն, սակայն դրանից (չհաշված քրեական իրավունքը) կան բացառություններ։ Խորհուրդ է տրվում տարբերակել հետադարձ ուժի հետևյալ տեսակները. օրենքներ, որոնցով նախատեսվում է միջամտություն նախկինում տեղի ունեցած իրադարձություններին, և օրենքներ, որոնցով նախատեսվում է միջամտություն նախկինում սկիզբ առած և ներկայումս ընթացքի մեջ գտնվող իրավիճակներին: Առաջին դեպքում հետադարձ ուժի արգելքն ավելի խիստ է, մինչդեռ երկրորդի դեպքում հնարավոր է ցուցաբերել առավել ճկուն մոտեցում, եթե միջամտությունը չափազանցված չէ:

46. Սահմանադրության 73-րդ հոդվածը կարող է մեկնաբանվել վերոնշյալ ընդհանուր սկզբունքներին համապատասխան։ Նման մեկնաբանությունը կարող էր համահունչ լինել նաև իրավունքի գերակայությանը վերաբերող միջազգային ստանդարտներին։ Այսպես՝ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից ընդունված «Իրավունքի գերակայության ստուգացուցակում» նշվում է հետևյալը․ «Քաղաքացիական և վարչական իրավունքում հետադարձությունը կարող է բացասաբար ազդել իրավունքների և օրինական շահերի վրա։ Այնուամենայնիվ, քրեական իրավունքի ոլորտից դուրս, հետադարձ ուժի հաղորդմամբ անձանց իրավունքների սահմանափակումը կամ նոր պարտականությունների սահմանումը կարող են թույլատրելի համարվել միայն այն դեպքում, եթե դրանք միտված են հանրային շահի պաշտպանությանը և համապատասխանում են համաչափության սկզբունքին (ներառյալ՝ ժամանակավոր սահմանափակումը)»։

47. Օրենքների հետադարձ ուժի խնդիրը Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից բազմիցս քննության առարկա է դարձել Հայաստանի Հանրապետությանը վերաբերող գործերով։ Դատավորի կողմից իր գույքային դրության «փոփոխությունները» հիմնավորելու վերաբերյալ նոր պարտականության համատեքստում Վենետիկի հանձնաժողովը «չի բացառել այն հանգամանքը, որ դատավորին կարող է իր գույքային դրության «փոփոխությունները» հիմնավորելու վերաբերյալ իրավաչափ պահանջ ներկայացվել (ընդունված փաթեթով ներմուծված նոր պարտականություն)` նախքան նոր Օրենքի ընդունումը դատավորի կողմից ձեռք բերված գույքի կամ կնքված գործարքների հիմնավորվածության մասով։ Այնուամենայնիվ, տվյալ գույքի ձեռքբերման կամ նախկինում կնքված գործարքների օրինականությունը հիմնավորելու պարտականությունը դատավորի համար անհամաչափ բեռ չպետք է նախատեսի, պետք է վերաբերի միայն առանձնահատուկ նշանակություն ունեցող գործարքներին և ոչ թե, օրինակ, այն գույքին, որը տասնամյակներ շարունակ պատկանել է դատավորին կամ նրա ընտանիքին: Բացատրություններ տալու պարտականությունը պետք է ողջամիտ լինի»։

48. Բռնագանձման վարույթների առնչությամբ ընդհանուր մոտեցումն այն է, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարը ենթադրում է միջոցներ ձեռնարկել ոչ միայն ապագայում (pro futuro), այլ նախկինում ապօրինաբար ձեռք բերված գույքի բռնագանձման գործերով։ Խնդրո առարկա Օրենքը նախատեսում է միջամտություն ոչ թե բացառապես անցյալում տեղի ունեցած, այլ ներկայումս ընթացող իրադարձություններին. ապօրինի ծագում ունեցող գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագել է անցյալում, բայց դեռ շարունակում է գործել։ Ապօրինի կերպով ձեռք բերված գույքից չզրկվելու ակնկալիքն առավել նվազ նշանակություն ունի, քան անարդար հարստացման հանգամանքը «շտկելու» հանրային շահը։ Այս համատեքստում, նախկինում ձեռք բերված գույքի նկատմամբ Օրենքի՝ հետադարձ ուժով կիրառումը կարող է դիտարկվել համաչափ և համահունչ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը, որը երաշխավորում է սեփականության պաշտպանությունը, միայն երբ այն ձեռք է բերվել օրինական հիմքով (Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին հոդված): Կարելի է պնդել, որ չի կարող լինել օրինական ակնկալիք առ այն, որ ապօրինի կերպով ձեռք բերված գույքը կստանա Սահմանադրության պաշտպանությունը: Խնդրո առարկա Օրենքով հստակեցվում է վերոնշյալ սահմանադրական սկզբունքի իրագործման ընթացակարգը։

49. Վերոնշյալ մոտեցումն ընդհանուր առմամբ կարող է համահունչ լինել ՄԻԵԴ դիրքորոշմանը, համաձայն որի՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանը վերաբերող օրենքի կիրառումը՝ մինչև դրա ուժի մեջ մտնելը տեղ գտած փաստերի նկատմամբ, սկզբունքորեն չի հակասում ՄԻԵԿ-ի դրույթներին : Այնուամենայնիվ, նման հետադարձությունը պետք է ուղեկցվի բավարար ընթացակարգային երաշխիքներով, և այն անձի վրա չպետք է դնի չափազանց ծանր բեռ։

50. Հետևաբար՝ Վենետիկի հանձնաժողովը գտնում է, որ Օրենքի հետադարձ ուժն անհամատեղելի չէ միջազգային ստանդարտներին` պայմանով, որ պատասխանողի՝ գույքի ծագման վերաբերյալ հիմնավորումներ ներկայացնելու պարտականության շրջանակը ողջամիտ է, և այս առումով պատասխանողի փաստարկները դատարանի կողմից մանրամասն քննության առարկա դառնան:

2. Օրենքի ժամանակային շրջանակի վերաբերյալ այլ կանոններ

51. Օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվում է, որ հետադարձության կարգով ուսումնասիրության առավելագույն ժամանակահատվածը տասը տարի է։ Օրենքով սահմանվում է նաև բացառություն վերոնշյալ տասը տարվա ժամանակահատվածի կանոնից, որը թույլ է տալիս բռնագանձել նաև 1991 թվականի սեպտեմբերից հետո ձեռք բերված գույքը (7-րդ հոդվածի 3-րդ մաս, այսինքն՝ ավելի քան 30 տարի առաջ ձեռք բերված գույքը), եթե «այդպիսի գույքի ձեռքբերմանն առնչվող ապացույցները պահպանված են»։

52. Ըստ էության, վերոնշյալ համատեքստում ժամանակային սահմանափակումների առկայությունը կարող է անհրաժեշտ համարվել ոչ այնքան գույքի սեփականատիրոջ ակնկալիքները (օրինական կամ ոչ) պաշտպանելու տեսանկյունից, որքան ընդհանրապես տնտեսական կայունությունը պահպանելու համար, ինչն այդ ակնկալիքից գերակա է: Այնուամենայնիվ, Օրենքով սահմանված ժամանակահատվածի վերաբերյալ կան որոշ քննադատական դիտարկումներ։

53. Առաջին, ակնհայտ չէ, որ ուսումնասիրության ժամանակահատվածը երկարացնելու հնարավորությունը (որը թույլ է տալիս վերադառնալ 1991 թվականը բավականաչափ հստակ սահմանված և հիմնավորված է, քանի որ դրա ուժով կարծես հնարավոր է դառնում Օրենքով սահմանված բացառության կիրառումը, երբ իրավասու մարմնի կողմից հայտնաբերվում են որոշակի ապացույցներ: Ավելին, ժամկետների՝ նման ընդլայնման պարագայում ուսումնասիրման ժամանակահատվածը չափազանց երկար է թվում։ Անհրաժեշտ է նաև նկատել, որ ուսումնասիրության ժամանակահատվածը ժամանակի ընթացքում ընդլայնվելու է :

54. Երկրորդ, Օրենքը, ըստ էության, իրավասու մարմնի հայեցողությանն է թողնում յուրաքանչյուր կոնկրետ գործով իր ժամանակային իրավասության հարցի որոշումը: Այսպես՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «իրավասու մարմինը որոշում է(․․․) ուսումնասիրությունն սկսելու մասին որոշման կայացումից առաջ ընկած ժամանակահատվածը, որը չի կարող լինել ավելի երկար, քան ուսումնասիրությունն սկսելու մասին որոշման կայացմանը նախորդող տասը տարին», իսկ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «(…) իրավասու մարմինը կայացնում է որոշում՝ սահմանելով ուսումնասիրվող նոր ժամանակահատված»։ Խնդրահարույց է այն հանգամանքը, որ Օրենքի գործողության ժամանակային շրջանակի վերաբերյալ կարևոր հարցը հստակ կարգավորված չէ հենց Օրենքով, այլ թողնված է վարչական մարմնի առերևույթ անսահմանափակ հայեցողությանը:

55. Բացի դրանից, Օրենքով սահմանված չէ որևէ ժամկետ, որի շրջանակներում կարող է իրականացվել Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված՝ գույքի բռնագանձման գործընթացը (անձի նկատմամբ մեղադրական դատավճռի առկայության դեպքում)։ Նման ժամկետի բացակայությունը կարող է բացասաբար ազդել իրավական որոշակիության վրա՝ դատական վերահսկողության առարկա դարձնելով տևական ժամանակ առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունները։

56. Ինչպես ՄԻԵԴ-ն է նշել Տոդորովը և այլք ընդդեմ Բուլղարիայի գործով, այն հանգամանքը, որ «կիրառման շրջանակը, ուսումնասիրության ժամանակահատվածի առումով, չափազանց մեծ է», դիտարկվել է որպես անձին առանձնապես ծանրաբեռնող։ Վաղ անցյալում տեղ գտած փաստերը ապացուցելու պահանջը կարող է անհամաչափ դիտարկվել: Այնուամենայնիվ, ՄԻԵԴ-ի որդեգրած մոտեցումը ենթադրում է, որ օրենքի կիրառության մասով վերաբերելի երկար ժամանակահատվածը կարող է մտահոգիչ գործոններից միայն մեկը լինել, ինչը, այնուամենայնիվ, ինքնին որոշիչ ազդեցություն չունի ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ողջ մոդելը հետապնդվող նպատակին անհամաչափ դիտարկելու համար:

57. Հետևաբար՝ թեև նման օրենսդրական լուծումը խնդրահարույց է և պահանջում է շտկումներ, այնուամենայնիվ, դժվար կլինի բացառապես Օրենքի վերացական ստուգման հիման վրա դրա անհամաչափության վերաբերյալ որոշակի եզրահանգում կատարել։

58. Այս տեսանկյունից նմանօրինակ վարույթներով կիրառելի պաշտպանության միջոցները և դատավարական երաշխիքները (որոնց անդրադարձ է կատարվել նախորդ բաժնում) անհատական իրավունքներին կամայական և անհամաչափ միջամտության վտանգը չեզոքացնելու համար էլ ավելի մեծ կարևորություն են ձեռք բերում: Այսպիսով, կարևոր է սահմանել ապացույցներն անհասանելի լինելու դեպքում հնարավոր պաշտպանության հստակ շրջանակը և բովանդակությունը (22-րդ հոդվածի 4-րդ մաս), ինչպես նաև բարեխիղճ ձեռք բերողների իրավունքների պաշտպանությունը (23-րդ հոդված):

VI. Եզրահանգում

59. Սահմանադրական դատարանի կողմից խորհրդատվական կարծիք ստանալու մասին դիմումը ներկայացվել է Սահմանադրական դատարանի վարույթում քննվող՝ 2020 թվականի ապրիլի 16-ին ընդունված՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի` Սահմանադրությանը համապատասխանությունը ստուգելու վերաբերյալ գործի համատեքստում։ Սույն խորհրդատվական կարծիքով ներկայացվում է վերաբերելի միջազգային և եվրոպական ստանդարտների և լավագույն փորձի ընդհանուր նկարագիրը՝ Սահմանադրական դատարանի կողմից խնդրո առարկա հարցերի ուսումնասիրությանն աջակցելու նպատակով: Այնուամենայնիվ, Օրենքի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցի որոշումը վերապահված է Սահմանադրական դատարանին:

60. Միջազգային և եվրոպական ստանդարտներից բխում է, որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձումը կարող է որպես արդյունավետ գործիք ծառայել պետական կոռուպցիայի դեմ պայքարում և կանխել գույքի ապօրինի ձեռքբերումը: Նշվածը դասվում է հանրային շահին, որով կարող է արդարացվել որոշակի գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածի կիրառումը։ Նման կանխավարկածը ապացուցման բեռը տեղափոխում է գույքի սեփականատիրոջ վրա․ իրավասու մարմինը պարտավոր է հիմնավորել, որ գույքը հնարավոր է ունենա ապօրինի ծագում, մինչդեռ պատասխանողը կարող է հերքել այդ պնդումները՝ հակառակը հավաստող ապացույցներ ներկայացնելով:

61. Այնուամենայնիվ, վերոնշյալ գործիքը պետք է կիրառվի ողջամտության սահմաններում և ուղեկցվի արդյունավետ ընթացակարգային երաշխիքներով: Գույքի սեփականատիրոջ կողմից այդ կանխավարկածը հերքելու իրական հնարավորությունը և «անհասանելի ապացույցների» կամ բարեխիղճ տիրապետմանը վերաբերող պաշտպանության միջոցները երաշխավորելու պարագայում՝ այս լուծումը համաչափ կհամարվի: Օրենքի համատեքստում ապացուցման ստանդարտի ավելի լավ ներկայացնելը օգտակար կարող էր լինել նման դեպքերում:

62. Ինչ վերաբերում է Օրենքի հետադարձ ուժին, ապա համընդհանուր մոտեցումն այն է, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարը պահանջում է ոչ միայն միջոցներ ձեռնարկել հաջորդող ժամանակահատվածի համար (pro futuro), այլև՝ հաշվի առնելով ապօրինի կերպով գույքի ձեռքբերումն անցյալում: Օրենքի՝ հետադարձ ուժով կիրառումն, ընդհանուր առմամբ, կարող է դիտարկվել համաչափ և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության դրույթներին համահունչ՝ հաշվի առնելով, որ այն երաշխավորում է սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը միայն այն դեպքում, երբ գույքը ձեռք է բերվել օրինական եղանակով։ Այդուամենայնիվ, գույքի ծագման մասին բացատրություններ տալու պարտականության շրջանակը պետք է ողջամիտ լինի։ Ավելին, ժամանակահատվածը, որի ընթացքում կիրառելի է գույքի բռնագանձումը, պետք է լինի ողջամիտ և հավասարապես կիրառվի բոլոր գործերով, այլ ոչ թե թողնվի իշխանությունների հայեցողությանը։

63. Վենետիկի հանձնաժողովը պատրաստակամ է Սահմանադրական դատարանին և Հայաստանի Հանրապետության իշխանություններին սույն հարցի շուրջ հետագա աջակցություն ցուցաբերելու։