Հակակարկտային պաշտպանություն իրականացնող երկրները և կարկտի դեմ պայքարի եղանակները

Ակտիվ ներգործությունների միջոցով կարկտի դեմ պայքարի աշխատանքները տարվում են աշխարհի 40 պետությունում և պաշտպանվող տարածքը կազմում է 96 մլն հեկտար: Պաշտպանությունը հիմնականում իրականացվում է բյուրեղագոյացնող կամ խոնավածուծ ազդանյութերի ցանքսի միջոցով: Այլ եղանակների կիրառումը կազմում է ավելի փոքր մաս:

Ուսումնասիրելով աշխարհում հայտնի կարկտի դեմ պայքարի եղանակները և տեխնիկական միջոցները` կարելի է եզրակացնել, որ ՀՀ տարածքում ներկայումս նպատակահարմար է կիրառել գազագեներատորային հակակարկտային կայանները և վերերկրյա ազդանյութային գեներատորները:

Հրետանային եղանակ՝ կարկտային ամպերի ցանքսի իրականացում բյուրեղագոյացնող ազդանյութ պարունակող հրետանային արկերով: Դրանք համապատասխան պայթուցիչի միջոցով պայթում են` պահանջվող բարձրության վրա ցրելով ազդանյութն ամպի տվյալ հատվածում: Արդյունավետությունն ամենաբարձրն է` մինչև 95%: Այս մեթոդը Խորհրդային Միությունում ներդրվել և բարձր արդյունավետությամբ կիրառվել է Հայաստանի տարածքում ու այլ կարկտավտանգավոր տարածաշրջաններում:

Ազդանյութ պարունակող հրետանային արկերն արձակվում են KC-19 տեսակի զենիթային հրանոթների միջոցով: Հրետանային համակարգը ղեկավարվում է ավտոմատ կառավարմամբ ռադիոտեղորոշման կայանների միջոցով:

Այս եղանակը ներկայումս կիրառվում է Չինաստանում, Մոնղոլիայում հիմնականում արհեստական տեղումների ստացման համար: Քանի որ նշյալ հրանոթները համարվում են ռազմական տեխնիկա, իսկ հրետանային արկերը` ռազմամթերք, դրանց շահագործումը և պահպանությունը կապված է բազմաթիվ բարդությունների հետ:
Ներկայումս տվյալ եղանակի կիրառումը ՀՀ տարածքում նպատակահարմար չէ:

Հրթիռային եղանակ՝ կարկտային ամպերի ցանքսի իրականացում բյուրեղագոյացնող ազդանյութ պարունակող հրթիռների միջոցով: Արդյունավետությունը հասնում է մինչև 98 %: Եղանակը նախատեսված է կարկտային ամպերի հետագծային ազդանյութային ցանքս իրականացնելու համար:

Հրթիռների արձակումն իրականացվում է արձակիչ կայանների միջոցով, ավտոմատ ռադիոմոդեմային հեռակառավարմամբ: Ազդանյութի ցանքսն իրականացվում է հրթիռում գտնվող հատուկ հրատեխնիկական բաղադրության այրումով, որի վերջանալուց հետո հրթիռն օդում անմիջապես պայթում է կամ իջնում պարաշյուտով:

Ցանքսի իրականացման օպերատիվությունը կախված է հրթիռների արձակման արագությունից, ինչն էլ պայմանավորված է արձակիչ կայանների և հրթիռների տեսակներով: Լայն կիրառում էր ստացել նախկին Խորհրդային Միությունում, և այժմ հակակարկտային պաշտպանության համար նախատեսված ծրագրերում կազմում է հիմնական մաս:

Միջինից հզոր մեկ ներգործման օբյեկտի` ազդանյութային ցանքսի համար միջինը պահանջվում է 130 հրթիռ: Արգենտինայի Մենդոզա նահանգում 1995-1998 թթ. կատարվել են փորձեր հրթիռների օգտագործման նվազեցման ուղղությամբ, սակայն ներգործման արդյունքները բավարար չեն եղել:

Ներկայումս այս եղանակը համարվում է շատ ծախսատար (օրինակ` Արգենտինայում սա կրկնակի թանկ էր ինքնաթիռային եղանակից):

Հրթիռային եղանակը, բացի թանկությունից, նաև ունի մի շարք այլ թերություններ`

– հրթիռները կառավարվող չեն, այդ պատճառով չի բացառվում դրանց հետագծից շեղումը, և պայթյունը կարող է տեղի ունենալ անցանկալի վայրում,
– այդ հրթիռների արտադրությունում, չնայած օգտագործվող արդիական տեխնոլոգիաների, հաճախակի են նաև գործարանային խոտաններ, որոնց պատճառով երբեմն տեղի են ունենում հրթիռների վաղաժամկետ պայթյուններ, այդ թվում` գետնի վրա,
– եղանակի կիրառումը պահանջում է ավիացիայի հետ սերտ համագործակցություն: Հաճախ հրթիռների կիրառումն արգելակվում է ավիացիայի պահանջներով, ինչը խոչնդոտում է հակակարկտային աշխատանքներին:

Ներկայումս եղանակը կիրառվում է՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում, Ուկրաինայում, Մոլդովայում, Ուզբեկստանում, Արգենտինայում, Բուլղարիայում, Խորվաթիայում, Սլովենիայում, Իտալիայում, Սերբիայում, Մակեդոնիայում, Հունգարիայում և Չինաստանում: 

ՀՀ տարածքի սահմանամերձ գոտիներում այս մեթոդի կիրառումը նպատակահարմար չէ, իսկ ներզանգվածային պրոցեսների զարգացումները կանխելու համար արդյունավետությունը կկազմի 80-ից 100%:

Ինքնաթիռային եղանակ՝ նախատեսում է բյուրեղագոյացնող ազդանյութի ցանքսը վերընթաց հոսքերում և ամպի կազմավորման մակարդակում: Այն իրականացվում է ինքնաթիռներում տեղադրված ազդանյութի համար նախատեսված տարողությունների կամ պատրաստի AgI տեսակի ազդանյութի պարունակությամբ 26 մմ տրամաչափի հրափամփուշտների միջոցով: AgI-ի պարունակությունը մեկ 26 մմ տրամաչափի հրափամփուշտում կազմում է 15-ից 30 գրամ:

AgI տեսակի ազդանյութի ցանքսը կոնվեկտիվ ամպի վերին սառած շրջանում հանգեցնում է բյուրեղագոյացնող մասնիկների առաջացմանը, որն էլ բերում է արհեստական տեղումների: Եղանակի արդյունավետությունը կազմում է 50%:

ԱՄՆ Հյուսիսային Դակոտա նահանգում կարկտահարության կանխարգելման նպատակով` 1961 թվականից 26278 կմ2 մակերեսով ցանքատարածությունների վրա իրականացվել են AgI պարունակող ազդանյութի ցանքս: Այդ աշխատանքները վերջին տարիներին ԱՄՆ, Կանադայի, Արգենտինայի կարկտավտանգավոր տարածքներում իրականացնում է մասնագիտացված կազմակերպությունը` հատուկ կառուցվածքով ինքնաթիռների միջոցով:

Այս եղանակը նաև լայն կիրառություն է ստացել ԱՄՆ-ում, Արգենտինայում, Ավստրիայում, Կանադայում, Գերմանիայում, Հունաստանում, Հնդկաստանում, Թաիլանդում և այլն, համարվում է տեղումների արհեստական ավելացման լավագույն եղանակ:

Ինքնաթիռային եղանակն ապահովում է ամպերի ավելի նշանառու ցանքս, քան ազդանյութային վերերկրյա գեներատորները: Միևնույն ժամանակ չի ապահովում կարկտի ձևավորման օջախի ամբողջական ցանքսը, որը պայմանավորված է թռիչքների համար անբարենպաստ պայմաններով:

Ինքնաթիռային եղանակի կիրառումը հակակարկտային պաշտպանության աշխատանքներում հանրապետության տարածքում անհնար է, քանի որ կարկտաբեր ամպերը և ճակատային պրոցեսները ձևավորվում են հիմնականում հանրապետության արևմտյան սահմաններից դուրս: Այդ եղանակի կիրառմանը խոչընդոտում է նաև տարածքի բարդ բնապատկերը: Ընդհանուր առմամբ` եղանակի առավելություններն են.

– մեծ տարածքների ընդգրկման հնարավորությունը.
– քիչ քանակությամբ տեխնիկական միջոցների և սպասարկող անձնակազմի ներգրավումը:

Գազագեներատորային եղանակ` այս եղանակի կիրառումը համեմատաբար նոր է: Գազագեներատորային հակակարկտային կայանի աշխատանքի հիմքում ընկած է ձայնային թնդանոթում ացետիլեն գազի պայթյունից առաջացած ձայնային ալիքների ազդեցությունը կարկտի առաջացման օջախների վրա: Եղանակի արդյունավետությունը կազմում է միջինը 50%՝ կախված կարկտային պրոցեսի ուժգնությունից, ամենաբարձր արդյունավետությունը ցուցաբերում է 500 մետր շառավղով: Օգտագործվում էԱրգենտինայում, Բոլիվիայում, Ֆրանսիայում, Մեքսիկայում, Ուրուգվայում, ԱՄՆ-ում, Բրազիլիայում:

Ձայնային ալիքը գեներացվում է հատուկ կառուցվածքով ձայնային «Թնդանոթում» և 330մ/վ արագությամբ բարձրանում է դեպի վեր հասնելով 8-ից 12 կմ բարձրության վրա:

Հակակարկտային կայանն ավտոմատացված է, ունի ավտոնոմ սնուցման, գազամատակարարման, հեռակառավարման համակարգեր:

Ազդանյութով աշխատող վերերկրյա գեներատորային եղանակ` աշխատանքի հիմքում ընկած է մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության համար նախատեսված ազդանյութերից ստացված բյուրեղագոյացնող մասնիկների մեծ քանակով արտանետումը մթնոլորտ: Անհրաժեշտ քանակի մասնիկների ստացումը իրականացվում է վերերկյա ազդանյութային գեներատորի միջոցով: Արդյունավետությունը կազմում է մինչև 45%: Մեկ գեներատորի պաշտպանող տարածքը մինչև 500 հա է (կախված երկրապատկերից և քամիների ազդեցությունից): Համեմատած մյուս տարբերակների հետ` համարվում է ամենաէժան և հեշտ սպասարկվող:

Ազդանյութն օգտագործվում է լուծույթների կամ հրատեխնիկական խառնուրդների տեսքով:

Առաջին հակակարկտային ազդանյութային գեներատորները փորձարկվել և ներդրվել են ֆրանսիական ընկերության կողմից` 80000 կմ2 մակերեսով ցանքատարածությունների վրա:

Օգտագործվում է Ֆրանսիայում (շուրջ 60 տարի), Ավստրիայում, Կանադայում, Հունգարիայում, Իտալիայում, Իսպանիայում, Բրազիլիայում, Շվեցարիայում և այլուր:

ՀՀ տարածքի սահմանամերձ գոտիներում կայաններ տեղադրելու դեպքում, ստեղծվում է պաշտպանական գոտի սահմանամերձ շրջանից 5 կմ հեռավորությունից սկսված: Տվյալ եղանակը համարվում է ՀՀ տարածք մուտք գործած ճակատային և ներզանգվածային պրոցեսներին դիմակայելու ներկայիս միակ եղանակ:

Էլեկտրաֆիզիկական եղանակ` նախատեսված է մթնոլորտային երևույթների կառավարման համար: Այն արտոնագրվել է Ռուսաստանի Դաշնությունում, սակայն չի անցել բազմամյա փորձարկումներ կարկտի դեմ պայքարի աշխատանքներ իրականացնելուց:

Եղանակի էությունը կայանում է ամպերի էլեկտրաստատիկ դաշտի փոփոխության մեջ՝ իոնների միջոցով: Իոնների ստացումն իրականացվում է իոնային գեներատորների միջոցով:

2004 թ. հայ և ռուս մասնագետների կողմից իոնային գեներատորները տարբեր աշխատանքային ռեժիմներով փորձարկվել են ՀՀ տարածքում, սակայն ստացված արդյունքները հիմնավոր չեն եղել:

Ծրագրվում է նաև ստեղծել նոր սերնդի հրթիռներ, որոնք ազդանյութերի ցանքսի փոխարեն իրականացնում են դրական կամ բացասական իոնների գեներացում և արտանետում հատուկ իոնային շարժիչների միջոցով:

Գյուղատնտեսական թանկարժեք մշակաբույսերը պաշտպանում են նաև պոլիէթիլենային հիմք ունեցողցանցերով, որը համարվում է հակակարկտային պաշտպանության պասիվ եղանակ: 1 հա տարածք ծածկելու համար միջին ծախսի կազմում է 4 մլն. ՀՀ դրամ: Կիրառվում է տարբեր երկրներում սեփականատերերի կողմից` արժեքը բարձր լինելու պատճառով: