Արդեն մի քանի օր է, հեռակա բանավեճ է տեղի ունենում գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադեւոսյանի (Կոմանդոս) եւ “Սասուն” ջոկատի հրամանատար Սասուն Միքայելյանի միջեւ: Սասուն Միքայելյանը “Հայկական Ժամանակ” օրաթերթի հետ զրույցում պատասխանել է Կոմանդոսի մի քանի հարցերի:
– Պարոն Միքայելյան, դուք հարցրել էիք` Կոմանդոսը երբեւէ Ռոբերտ Քոչարյանին տեսե՞լ է մարտի դաշտում, որից հետո Կոմանդոսը ձեզ հեռակա հարց տվեց` իսկ դուք Վազգեն Սարգսյանին տեսե՞լ եք մարտի դաշտում: Ի՞նչ կպատասխանեք:
– Այո, տեսել եմ, Երասխավանի առաջին մարտական գործողությունների ժամանակ Վազգեն Սարգսյանը ղեկավարում էր ամբողջ Երասխավանի տարածքի մարտական գործողությունները, այո, զենքը ձեռքին: 1991 թվականի օգոստոսին Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղի մատույցներում, երբ մենք հատուկ հանձնարարությամբ, թվով 63 հոգի, տարբեր ջոկատներից բաղկացած գաղտնի օպերացիաներ էինք իրականացնում, մի իրավիճակ ստեղծվեց, մենք մտանք Հաթերք գյուղ եւ հարձակվեցինք Խորհրդային բանակի վրա: Երեսուներկու հոգի Խորհրդային բանակի զինվոր եւ սպա պատանդ վերցրեցինք եւ երկու տեխնիկա, հետո քաշվեցինք անտառ: Դրանից մի քանի ժամ հետո մեզ շրջափակման մեջ վերցրեց Խորհրդային բանակը, թվաքանակով` 3600 զինվոր, 90 տեխնիկա, գեներալ Սավիկովի գլխավորությամբ: Այլընտրանք չունենալով, մենք պատանդներով հանդերձ, Հաթերքի անտառներով հասանք Մռավի լեռնաշղթայի փեշերը, որպեսզի անցնեինք Շահումյան: Այդ դաժան օրերին, գիշերը Վազգեն Սարգսյանը ավելի քան 30 կիլոմետր ոտքով, շրջափակման միջով, անտառապահի ուղեկցությամբ հասավ մեզ: Բացատրելով իրավիճակը` մեզ հետ բերեց մեր նախկին դիրքերը: Հաջորդ օրը նա մեզ մոտ անտառ բերեց ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախկին պատգամավորներ Շաբաթին, Սմիրնովին եւ եւս մի պատգամավորի, որի ազգանունը չեմ հիշում եւ Մոսկվայի Զինվորական Մայրական կոմիտեի նախագահին: Նրանք տեսան պատանդներին, զրուցեցին, Վազգենը մեզ ասաց, որ մենք նրանց ներկայանանք որպես Գետաշենի փախստականներ: Մենք նրանց բացատրեցինք, որ ձեր բանակը իր խաղաղարար գործը թողած, մտնում է մեր գյուղերը, մարդկանց պատանդ վերցնում եւ վաճառում ազերիներին, դրա համար էինք հարձակվել բանակի վրա: Մենք պահանջեցինք հետ տալ հաթերքցի Ժորային, ում պատանդ էին վերցրել եւ ով հետո Կիչանում զոհվեց: Մենք պահանջ դրեցինք, որ մեր մարդկանց չտանեն Ադրբեջանի բանտերը: Փոխանակումը կատարվեց, նրանք համաձայնեցին մեր պահանջին եւ մենք պատանդներին հետ տվեցինք: Այդ ժամանակ մեր ղեկավարն էր Կոմանդոսը, որն այդ պահին այդտեղ չէր, մի քանի օրով կանչել էին Երեւան: Ինչի համար եմ այս մի դրվագն այսպես մանրամասն ասում: Ներիր ինձ, Սպարապետ, երբեւէ չէի մտածի, որ որոշ ուրացողների համար հիմա այս մանրամասները ստիպված եմ պատմել: Վազգենը անվախ էր եւ լինելով պաշտպանության նախարար, երբեք չի խուսափել հայտնվել այն թեժ գոտում, որտեղ իր անհրաժեշտությունը կար: Նրա այդ նույն գործելաոճը եղել է մահապարտների հետ կապված եւ նման շատ պահերի: Ես անհարմար եմ զգում, որ հատկապես Կոմանդոսը նման բաներ է խոսում Վազգենից: Կոմանդոսը մի քանի ամիս առաջ էլ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի դեմ էր խոսում, որ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը տեղյակ չի եղել Շուշիի ազատագրումից: Անհարմար է նման բան խոսել: Ո՞նց կարող էր Գերագույն գլխավոր հրամանատարը տեղյակ չլինել: Կամ թե դուք այն ժամանակ ո՞վ էիք, որ առանց նրա գիտության նման բան անեիք կամ նման ձեւով արտահայտվեիք: Եւ վերջիվերջո, Արկադի Իվանովիչ, դուք լավ գիտեք, թե ես ինչի համար եմ այդ հարցը տվել` տեսե՞լ եք Քոչարյանին` զենքը ձեռքին: Չեմ ուզում փակագծերը բացել: Ես հարցը ձեզ եմ ուղղել, ոչ թե Ֆելիքս Գզողլյանին: Ես չեմ ժխտում, որ Ռոբերտ Քոչարյանն ունի իր լուման, բայց ոչ մարտական գործողությունների ժամանակ: Եւ ուզում եմ հիշեցնել ձեզ, որ Արցախի ազատագրման ժամանակ հանրապետության նախագահը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն էր: Ամեն անգամ դուք ինչ-որ պատվերներ եք կատարում: Մենք եղել ենք մարտական ընկերներ, ես ձեզ հորդորում եմ, հանգիստ թողեք Վազգենին, մի մտեք այդ խաղերի մեջ: Առանց այդ էլ այս տարիների ընթացքում, պատերազմի բովով անցած տղաներին միշտ բզկտել են, նսեմացրել են, դատել են եւ այսօր էլ ուզում են քո ձեռքով ամեն ինչ կատարել: Արդեն այդ տղաներից բան էլ չի մնացել. ո՛չ առողջական վիճակներն է ներում, ո՛չ էլ ընդհանրապես իրենք այսօր ի վիճակի են ապրելու, հացի խնդիր է առաջ եկել այդ տղաների մոտ: Հիմա նորից դուք հարցեր եք բարձրացնում, ուզում եք Վազգենին փնովել, մեզ իրար խառնել: Դա երբեք չի լինի: Եւ կուզենայի դուք էլ ասեք, Վազգենից հետո երկար տարիներ են անցել, այդ տղաները ձեզ հետ մարտական գործողությունների են մասնակցել, ի՞նչ եք արել նրանց համար, երբեւիցե ցանկացե՞լ եք համախմբել, կամ ինչ-որ հարց բարձրացնել, ընդհանուր հարցի լուծում տալ: Եւ այս ամենով հանդերձ, նորից ուզում եք մեզ մասնատել: Չի կարելի, հորդորում եմ, ձեռքներդ հեռու Վազգենի շիրիմից: Դուք ձեր այս քայլով խեղաթյուրում եք մեր պատմությունն ու վնասում ապագա սերնդին: Վերջիվերջո հայոց Սպարապետն է Վազգենը: Մեր ապագա սերնդի գիտակցության մեջ դա պետք է մնա: Այսինքն, մենք մեր բոլոր արժեքները կամաց-կամաց աղավաղում ենք, ոչնչացնում, ցավոք սրտի, մեր իսկ կենդանության օրոք: Դուք ինչ-որ բանից վիրավորված եք, այն, ինչ ձեզ պիտի հասներ, միգուցե չի՞ հասել, երեւի դրանի՞ց եք այդպես վիրավորված խոսում: Ավելի ճիշտ, ես գիտեմ դուք ինչու եք խոսում: Որովհետեւ չեք կարող չխոսել: Ստիպված եք խոսել: Բայց Վազգենից հեռու մնացեք: Դա իմ խնդրանքն է, որպես մարտական ընկերոջ: Մենք մեծ ճանապարհ ենք միասին անցել ու շատ մտերիմ ենք եղել: Եթե այսօր արդեն հարց է առաջացել իմ ու քո հարաբերության մեջ, որ ինչ-որ պարզաբանումներ տանք, դու գիտես, ես շատ հարցերի շուրջ շատ բան կարող եմ պարզաբանել, բայց չեմ ուզում, որովհետեւ գիտակցում եմ, որ բռնածդ ճանապարհը կեղծ է եւ սխալ, դու ուղղորդվում ես ինչ-որ մեկի կողմից, որը էլի վնաս է բերում մեր պետության եւ պետականության ամրապնդմանը: Դու ասում ես` ես քաղաքական գործիչ չեմ, դիվանագետ չեմ, ես զինվորական եմ: Եթե դու զինվորական ես, քաղաքական գործիչ չես, մնա զինվորական, մնա Կոմանդոս: Դու այդ քայլերով ոչ թե Կոմանդոս կմնաս, կդառնաս կոմսոմոլ: Խորհուրդ կտամ` հեռու մնաս, ես քեզ հարգում, գնահատում եմ քո արած գործով:
– Կոմանդոսն ասում է, որ Վազգենը սխալներ է արել, որի պտուղները մենք հիմա քաղում ենք, ի՞նչ սխալների մասին է խոսքը:
– Երեւի ազատագրված տարածքների հետ է, Վազգենի սխալը դա՞ էր: Վազգենը շատ խիստ էր: Եթե Վազգենի խստությունը չլիներ, մենք այսքան հաջողության չէինք հասնի: Անսխալական մարդ չկա, բայց չի կարելի այսօր Վազգենից խոսել, չի կարելի Վազգենի գերեզմանը քանդել: Եթե դուք ինչ-որ տեղ վիրավորված եք եղել Վազգենից, դա ձեր խնդիրն է, բայց ընդհանուր արդյունքում մենք կարողացել ենք մեր համախմբվածության շնորհիվ հաղթանակ տանել: Եւ այս հաղթանակից հետո, ես միշտ ասել եմ` մեր ժողովուրդը իր հաղթանակի արդյունքը չտեսավ, հաղթանակի գինը չզգաց, որովհետեւ այս տարիների ընթացքում ամեն ինչ աղավաղվեց, դասալիքներին սարքեցին հերոս, հերոսներին` դասալիք: Ինքը (Կոմանդոսը-խմբ.) ասում է` պատմություն է կեղծվում: Դու էլ ես կեղծում: Այսօր եթե ընդհանուր վերցնենք, մեր սխալներով հանդերձ, մենք հաղթանակ ենք տարել: Վազգենը մի լավ խոսք ուներ` ,ես չեմ տեսել մի ժողովուրդ, որ պատերազմ սիրի, բայց չեմ տեսել նաեւ մի ժողովուրդ, որ իր հաղթանակը չսիրիե: Այսինքն, այս տարիների ընթացքում այնպես են արել, որ ժողովուրդն այնքան է հիասթափվել, որ իր հաղթանակը չի սիրում: Ամբողջ դժբախտությունը դրա մեջ է: Ու այսօրվա մեծ տերությունների վերադասավորումը, մեր ներքաղաքական վիճակը, մեր աշխարհագրական դիրքը, այն, որ մեր դարավոր թշնամին զինված է մինչեւ ատամները, այսքանից հետո նորից ինչ-որ բան է ուզում Արկադի Իվանովիչը ասի: Թե ինչ է ուզում ասել, չեմ հասկանում: Հանգիստ թողեք Վազգենին: Վազգենը իր գործը փայլուն է կատարել: Եւ այսօրվա այս հաղթանակների գերակշռող մասը Վազգենի շնորհիվ էր, թե՛ հաղթանակների, թե՛ համախմբման եւ թե կարգուկանոնի, առավելեւս` բանակի ձեւավորման:
– Կոմանդոսն ասում է, որ Խոջալուի եւ Շուշիի ազատագրումը վերագրվել է Դալիբալթայանին, ի՞նչ է իրականում եղել Խոջալուում եւ Շուշիում:
– Ինչ վերաբերում է Խոջալուին, Խոջալուի ազատագրումը եղել է 4 ուղղությամբ` օդանավակայանի, Մեխտիշենի, Նորագյուղի եւ Ասկերանի: Մերը եղել է Մեխտիշենի ուղղությունը: Ասում եմ փաստացի, մեր հետախուզման ժամանակ, որը տեւել է 1 ամիս, մի քանի անգամ մեզ մոտ է եկել գեներալ-գնդապետ Գուրգեն Դալիբալթայանը: Եւ մի օր նա ինձ հարցրեց. “Կարո՞ղ ենք մոտենալ ազերիների դիրքերին”: Ասացի. “Անկասկած”: Եւ նա այդ տարիքին (1992-ին Դարիբալթայանը եղել է 66 տարեկան-խմբ. ) մեզ հետ սողեսող մինչեւ թուրքերի դիրքերից մի 40 մետր հեռավորության վրա եկավ եւ ուսումնասիրեց դիրքերը: Բնական է, երբ հավաքվում էինք Ստեփանակերտում` հրամկազմի խորհրդակցության, այդ ժամանակ Կոմանդոսն ու Դալիբալթայանն էին անցկացնում այն: Նաեւ կային ուրիշ բարձրաստիճան սպաներ, որոնց անունները չեմ նշում, որովհետեւ հարցը վերաբերում է երկուսին: Թե օպերացիայի մշակման ժամանակ ինչ է եղել, ինչ հարցերի շուրջ համաձայնության չեն եկել, ես տեղյակ չեմ: Գիտեմ, որ Խոջալուն պետք է ազատագրեինք 1992թ. փետրվարի 19-ին, հետո հետաձգվեց 1 շաբաթ եւ օպերացիան սկսեցինք փետրվարի 25-ի գիշերը` զորավար Անդրանիկի ծննդյան օրը: Խոջալուն այդ ժամանակվա առաջին ամենահզոր օպերացիան է եղել եւ առաջին օպերացիան էր, որ հարձակվել ենք գիշերը: Այս տարիների ընթացքում, Խոջալուից հետո ամբողջ Ադրբեջանը այսքան տարի է, ոռնում է Խոջալուի համար, իսկ մենք ասում ենք, որ օպերացիան ձախողվել է: Իսկ Շուշիի օպերացիայի ժամանակ մերը Քյոսալարի ուղղությունն էր: Մինչ մարտական գործողությունները սկսելը գեներալ Դալիբալթայանը այդ տարիքին 6 կմ ոտքով եկավ դիրքեր: Եկավ նաեւ մեզ մոտ, ահագին զրուցեցինք: Եւ նա ինձ հարց տվեց.”Դե ինչ, հրամանատար, կարո՞ղ ենք Շուշին ազատագրել”: Ես ասացի. “Շուշին նաեւ զորավար Անդրանիկի երազանքն է եղել: Դա Անդրանիկի պատգամն է մեզ: Մենք պարտավոր ենք, ո՞նց չենք կարող”: Ասում եմ բառացի, խփեց ուսիս եւ ասաց. “Որդիս, я тебя считаю фантастическим бойцом”: Այնուհետեւ օպերացիայի օրը Կոմանդոսը Ջանհասանի ուղղությամբ մարտական գործողությունը սկսեց 2-3 ժամ առաջ: Ազերիները կարծեցին, որ մենք հարձակվում ենք Ջանհասանի վրա եւ իրենց ուժերը տեղաշարժեցին Ջանհասանի ուղղությամբ: Այդ ժամանակ մենք ամբողջ ճակատով հարձակվեցինք: Անսպասելի հարձակում եղավ ու նրանք խուճապի մատնվեցին: Խոսքը մեր ուղղության մասին է` Քյոսալարի: Ինչու եմ այս ամենը մանրամասն պատմում, որովհետեւ այն ժամանակ զինվորից մինչեւ գեներալ ամեն մեկն իր գործն է արել: Ես տարբերություն չեմ դրել Կոմանդոսի եւ Դալիբալթայանի միջեւ: Երկուսի հանդեպ էլ իմ խորին հարգանքն եմ տածում: Ես գիտակցել եմ, որ օպերացիա է մշակված եւ չգիտեմ, թե ով ինչ է ուզում իրեն վերագրել ու դափնիները ումն են: Ես իմ գործն եմ արել: Կարեւորը, որ մեր ժողովուրդն իր համախմբվածության արդյունքում ազատագրեց Արցախ աշխարհը: Իսկ դետալների վրա չեմ ուզում ծանրանալ: Եթե Արկադի Իվանովիչը ինչ-որ դափնիներ ունի Դալիբալթայանի հետ կիսելու, Դալիբալթայանը ողջ է, թող գնան, նստեն, հասկանան, ես ի՞նչ ասեմ, դա իրենց ներքին հարցն է, որին իրավունք էլ չունեմ խառնվելու: Իսկ այսօրվա ամենամնայուն արժեքը ազատագրված տարածքներն են, որոնք մենք նման մասնատվածությամբ չենք կարող պահել: Ես արդեն համոզված եմ, որ դարեր ի վեր հային ոչ մի ազգ չի հաղթել` հայից բացի: Պատերազմը չի ավարտվել: Ես խորհուրդ կտամ Արկադի Իվանովիչին ոչ թե նման հայտարարություններ անի, այլ համախմբման կոչ անի: Չգիտեմ, կարող է այսօր ազատամարտիկներն ըմբոստացել են, դրա համար է Արկադի Իվանովիչը սկսել խոսել, որպեսզի մասնատվեն: Արդեն մասնատել եք, կերել են մեզ, բոլոր դափնիներն ու տիտղոսները տալիս ենք ձեզ, հերիք է, թողեք ապրենք: Եւ ի վերջո, մեր անցած այս ճանապարհին այդքան տղա է զոհվել: Նրանք ոչ դափնիներ էին ուզում, ոչ էլ տիտղոս: Ընդամենն ուզում էին տեսնել ազատ, անկախ Հայաստան: Լա՛վ հիշեք, ինչպես ասում են` կռվում են բանակները, ժողովուրդները, հաղթում են նահատակները: Ես տիտղոսներ չեմ ուզում, ես առաջին իսկ առիթի դեպքում իմ ուսադիրները, իմ պարգեւները, իմ շքանշանները հետ եմ տալու: Ես իմ պարտքն եմ կատարել իմ ժողովրդի, իմ պետության եւ Եռաբլուրի հանդեպ եւ եթե այսօր այդքան նենգություն ու դավ եք ուզում ձեւավորել Վազգենի նկատմամբ, այդ պարգեւներն էլ թող մնան ձեզ, շնորհակալ եմ: Ես դիմում եմ ձեզ խնդրանքով, Արկադի Իվանովիչ, ձեռքներդ հեռու Վազգենի գերեզմանից, Վազգենը Հայոց Սպարապետն է, Սպարապետ էլ կմնա: Կաշխատեմ այլեւս չանդրադառնալ այս հարցերին, քանի որ կեղտոտ խաղ է սկսվել:
“Հայկական Ժամանակ” օրաթերթ
.gif)
