Ծառուկյանի հայտարարությունը վերաբերել է մարդկանց «պարտքային փոսից» դուրս բերելուն

ԲՀԿ առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանի՝ բնակչությանը տրամադրված վարկերին առնչվող հայտարարությունը ոչ միանշա­նակ արձագանք է գտել մասնագիտական հան­րության և քաղաքական շրջա­նակներում: Որքանո՞վ է իրատեսական վարկերը զիջելը, ի՞նչ կառուցակարգերով է հնարավոր դա անել: Հնարավո՞ր է, արդյոք:

Այս հարցերի շուրջ ArmLur.am-ը զրու­ցել է տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, միջազգային փորձագետ Գագիկ Վարդանյանի հետ։

-Պարոն Վարդանյան, ի՞նչ կարծիքի եք ԲՀԿ առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանի հայտարարության վերաբերյալ:

Հայտարարության մեջ ասվել է, որ Հայաստանում 2.2 մլն վարկառու կա: ՀՀ բնակչության թիվը 2.9 մլն մարդ է, այսինքն, ընտանեկան տնտեսությունների թիվը կազմում է մոտավորապես 740 հազար: Հետևաբար, յուրաքանչյուր ընտանիքին բաժին է հասնում 3 վարկառու:Ստացվում է, որ բոլոր ընտանեկան տնտեսութ­յունները հայտնվել են «պարտքային փոսում»: Եթե նկատի առնվի, որ ընտանեկան տնտեսությունների մի փոքր մասը զերծ են մնացել «վարկավորման արատավոր շրջանում» հայտնվելուց, ապա կլինեն ընտա­նեկան տնտեսութ­յուններ, որոնք ունեն 5-6 վարկ ունեցողներ: Ինչպե՞ս է դա ստացվում: Երբ մի բանկից վերցրած վարկի դիմաց ամսա­կան տոկոսները կամ ըստ ժամանակացույցի մայր գումարը հնարավոր չի լինում մարել, մարդիկ դիմում են վարկավորման այլ աղբյուրի, իսկ երբեմն հնարավոր չի լինում դա անել և նրանց վարկերը դառնում են ժամկետանց, առաջանում են խնդիրներ. ժամկետանց վարկերի տոկոսադրույքներն ավելի բարձր են:Այսպիսով, անվա­նական տոկոսադրույքը վերածվում է «բարդ տոկոսի».մարդիկ վճարում են տոկոս տոկոսագումարների համար:

Հավանաբար, հայտարարությունը վերաբերել է հարյուր հազարավոր մարդ­կանց համար ցավոտ խնդրին, այն բանի կարևորությանը, որ նրանց պետք է օր առաջ դուրս բերել «պարտքային փոսից», «վարկավորման արատավոր շրջանից»: «Ազատել վար­կից» արտահայտությունը մի քանի իմաստով կարելի է ընկալել. ա) ամբող­ջութ­յամբ կամ մասնակի ներել վարկը, տույժերն ու տուգանքները, բ) ամ­բողջությամբ կամ մասնակի ներել տույժերն ու տուգանքները և վերակա­ռուցքավորել վարկը, գ)ներել տույժերն ու տուգանքները՝ վարկը մարելու դեպքում: Օրինակ, կան բանկեր, որոնք մնում են անդրդվելի և վարկի վերակառուցքավորման հնարա­վո­րություն ընձեռելու համար որպես պայման են առաջադրում տույժերի ու տու­գանքների առնվազն 20 տոկոսի վճարումը, ինչը երբեմն պատկառելի գումար է կազմում: (ա) տարբերակը քիչ հավանական է և կարող է կիրառվել արտակարգ դեպքերում և ոչ մեծաթիվ վար­կառուների նկատ­մամբ: Վերջերս այդպիսի քայլ ձեռնարկվեց պատե­րազմում զոհ­վածների համար: Նույնը վերաբերում է (բ) տար­բերակին:Իրականում վարկերի մաս­նակի կամ ամբողջական ներում նախ­կինում էլ արվել է, սակայն ոչ զանգ­վածային: Այսպիսի իրավիճակ էլ չի եղել նախկինում: Ինչ վերաբերում է վարկերից ազատելուն, ապա, հավանաբար, խոսքը վերաբերել է տույժերն ու տու­գանքները ներելուն և վարկերը վերակառուց­քա­վորելուն: Ի դեպ, 2019 թվա­կանին եղել է նախադեպ, երբ բնակ­չութ­յանը կամ ֆիզի­կա­կան անձանց տրա­մադրված վարկերի մասով (անհու­սալի ճա­նաչված) ներվեցին 20 հազարից մի փոքր ավելի վարկա­ռու­ների տույժերը և տու­գանքները, ընդհանուր առմամբ, 11.8 միլիարդ դարմի չափով:

-Ինչով է տարբերվում ստեղծված իրավիճակի բարդությունը և առանձ­նահատկությունը, որ քաղաքական գործիչները հանդես են գալիս, առա­ջին հայացքից պոպուլիստական թվացող հայտարարություններով:

Պետք է ընդունել, որ ստեղծված իրավիճակը մի քանի գործոնների մուլտիպ­լիկատիվ բացասական էֆեկտ է առաջացրել և մարդկանց չի կարելի թողնել իրենց ֆինանսական խնդիրների հետ մեն-մենակ, անկախ այն բանից, թե որքանով է դրանում նրանց մեղքի բաժինը: Իսկ այդ գործոններից որոշները ինչպես գլոբալ, այնպես էլ լոկալ բնույթի են. «ոչ բռնի, թավշյա հեղափոխություն» և «հեղափոխութ­յամբ ծնված» պատերազմ, կորոնավիրուսի համավարակ և տնտե­սության մասնակի կանգ (համաշխարհային տնտեսության կանգի և համավարակով պայմանավորված սահմանափակումների ազդեցություն ազգային տնտեսությունների վրա): Այդ ամե­նը, նախ, առաջացրել են ֆինանսական դժվա­րություններ, որոնցով «հարուստ» էր 2020 թվականը, ընդ որում, շատերի մոտ դա շարունակվում է մինչ օրս, ավելին, դրանք առաջացնում են կուտակային էֆեկտ: Որոշ մարդիկ կորցրել են իրենց աշխատանքը և չեն գտել դրա համարժեք փոխարինում, որոշների աշխա­տա­վար­ձերը կրճատվել են, իսկ որոշների բիզնեսը սկսել է ավելի պակաս եկամուտ բերել: Միաժամանակ, բարձրացել է վարկերի հասանելիությունը. մարդիկ ավելի հաճախ են գայթակղիչ առաջարկություններ ստանում բանկերից, ֆինանսական կազ­մա­կեր­պություններից: Անշուշտ, վարկերի խելամիտ օգտագործման դեպքում դա վատ չէ, բայց հասանելի վարկերը դառնում են չարիք հատկապես ֆինանսական գրագի­տության ցածր մակարդակով մարդկանց համար, որոնց թիվը դեռևս նշանակալի է:

Փաստորեն, կարելի է ասել, որ Ծառուկյանիհայտարարությունն առնչվել է մարդ­­­կանց «պարտքային փոսից», «վարկավորման արատավոր շրջանից» դուրս բերելուն, ինչի համար համապատասխան կառուցակարգերի գործադրումը կախված է ՀՀ կառավարության և ՀՀ կենտրոնական բանկի համատեղ ջանքերից և կամքից:Ամեն դեպ­քում, կպահանջվի խոր վերլու­ծութ­յուն՝ յուրաքանչյուր վարկառուի մասով, կպա­հանջվեն ոչ ստանդարտ որոշումներ՝ նկատի ունենալով ստեղծված բարդ իրավի­ճակը: Գուցե հարցի հույժ հրատապությամբ է պայմանավորված եղել նշված հայ­տա­րարությունը, ինչն էլ հանգեցրել է լայն քննարկումների: Անկասկած, նման, հատ­կապես կառուցողական քննարկումների արդյունքում հնարավոր կլինի գտնել արդյունավետ լուծումներ:

_ Հնչում են կարծիքներ, թե վարկերին առնչվող հայտարարությամբ ԲՀԿ առաջնորդը հակասահմանադրական քայլ է անում, փորձում է լեգիտիմացնել ընտրակաշառքը: Միաժամանակ, հարց է բարձրացվում, թե վարկերն ում հաշ­­վին և ինչպեսենմարվելու:

Նման հայտարարությունները, նախ, հարիր չեն տնտեսագիտության բնագա­վառի փորձագիտական, ակա­դեմիա­կան հանրությանը: ՀՀքաղաքացիներիիրա­վունքների մասին կարող են արտահայտվել  ՀՀ  Մարդու  իրավունքների պաշտ­պանը, համապատասխան փորձագետներ, ՀԿ-ներ:

Ամբողջ աշխարհում հասարակությունները ըմբռնու­մով են մոտենում ստեղծված իրավիճակին, փորձում են միասնական ուժերով հաղթահարել համավարակի առա­ջացրած դժվարութ­յունները, իսկ մեզանում կոչ է արվում՝ «ամեն մեկն իր հա­մար», այն էլ պատերազմի և հետպատերազմյան, ազգային անվտանգության սպառ­նալիք­ներով լի, զարգացումների խորապատկերին:

Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե ում հաշվին է հնարավոր ներել որոշ քաղա­քացիների վարկերը, ապա հարկ է նշել, որ երկրի ֆինանսական հատվածը ամենա­կայացածն է, իսկ բանկերի համար ստեղծված են լայն հնարավություններ, ինչի արդյունքում նրանց շահութաբերության մակարդակը, իրացվելիությունը բարձր են: Բավական է նշել, որ 2021 թվականի փետրվարի վերջի դրությամբ բանկային համակարգի ընթացիկ ժամանակաշրջանի չբաշխված շահույթը կազմել է 10.3 մլրդ դրամ, իսկ նախորդ ժամանակաշրջանինը 235. 6 մլրդ դրամ: Այնպես որ, ողջամիտ սահմաններում կարող է դիտարկվել վարկառուների նկատմամբ տարբերակված մոտեցումների կիրառումը՝ մեր նշած երեք տարբերակներով:

Ինչ վերաբերում է «ընտրակաշառքը լեգիտիմացնելու» մասին հայտարա­րությանը, ապա պետք է մի բան լավ ըմբռնել, որ որևէ ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ չի տիրապետում իշխանական լծակներին, նա ոչ կառավարություն է ներկայացնում, ոչ էլ՝ կենտ­րոնական բանկ, իսկ նման հայտարարությունը են­թադրում է տևական աշխատանք՝ ինչպես կառավարության հետ, այնպես էլ Ազգային ժողովում, ենթադրում է ինչ-որ օրենսդրական նախա­ձեռնություններ՝ ստեղծված դրությունից դուրս գալու համար: Անշուշտ, կարելի է նաև մանիպուլացնել մարդկանց, ասելով, թե դա իրա­տեսական չէ. եթե իրատեսական չէ, ապա առա­ջարկեք իրատեսական այլընտրանք:

Հայտնի է, որ հնարավորկորուստներիհամար առևտրային բանկերը կա­տարում են ընդհա­նուրևհատուկպահուստա­վորում, ինչի հաշվին էլ դուրս են գրվում անհուսալիճանաչվածակտիվները: Այսինքն, խնդիրը հանգում է «Հայաս­տանի Հանրապետության տա­րածքում գործող բանկերի վարկերի ու դեբի­տորական պարտքերի դասա­կարգման և հնարավոր կորուստների պահուստների ձևավորման կարգ» -ով սահմանված ակտիվի դասը որոշելուն և առևտրային բանկերի ներքին, խնդրո առարկային վերաբերող, կանոնակարգերը նոր իրողություններին համապա­տասխանեցնելուն: Ակնհայտորեն, քննարկման ա­ռարկա չեն կարող լինել, օրինակ, «ստան­դարտ» կամ հսկվող» դասերին պատ­կանող վարկերը, իսկ այդ դասի վարկառուների մտքով էլ չի անցնի, որ իրենց իրավունքները ոտնահարված են:Այդուհանդերձ, նշված հայտա­րարության առանց­քային գաղափարն այն է, որ «մարդըչկորցնիիրտունը, ունեց­վածքը, հողը», որոնք գրա­վադրվել են վարկի դիմաց:

-ԿԲ նախագահ Մարտին Գալստյանը, արձագանքելով նշված հայտա­րա­րութ­յանը, նշել է, թե դա խելամիտ առաջարկ չէ, տնտեսագիտական տրա­մա­բա­նությունից դուրս ու ավելացրել. «Նախկինումէլորոշակիխմբիվար­կերներվելեն, բայցհետոմերուսումնասիրություններըցույցենտվել, որներվածների 50 տոկոսըհայտնվելէնույնվիճակում, որումհայտնվելէիններվելուցառաջ»։

Կարելի է համաձայնել ԿԲ նախագահի հետ՝ տնտեսագիտական տրամա­բա­նության առումով: Իսկ ի՞նչ տրամաբանություն կար ԱՄՆ-ում, երբ 2007-2008 թթ. հիփոթեքային ճգնաժամ առաջացավ, ճանապարհ հարթելով համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամին: Տնտեսագիտական ի՞նչ տրամաբանությամբ էր ա­ռաջնորդվում Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, որի խորհուրդները հանգեցրին լատինամերիկյան երկրնե­րի ճգնաժամին: Իսկ մեր երկրում ո՞ր ոլորտներում կարելի է հանդիպել տնտե­սագիտական տրամաբանության: Մեզանում շուկայական տնտե­սությունը, ըստ էության, «կառավարվում է ձեռքի ռեժիմով»: Տնտեսությունը փոքր է, արտադրո­ղականությունը՝ ցածր, ինչի պատճառով էլ դեռ տևական ժամա­նակ կտեսնենք ինչպես կառավարության, այնպես էլ ԿԲ-ի «տեսանելի ձեռքերը»՝ Ադամ Սմիթի «շուկայի անտեսանելի ձեռքի» կողքին: Իսկ ԿԲ նախագահի նշած նախկին «դառը փորձի» առումով հարկ է նշել, որ 50 տոկոս «փրկված» վար­կա­ռուները լավ ցուցանիշ է և «հաջողության պատմություն», որը պետք է շարունակել, քանի դեռ չի լուծվել տնտե­սական զարգացման խնդիրը, քանի դեռ  տնտեսությունն ինովացիոն չէ, հե­տևա­բար, քանի դեռ ցածր է մարդկանց կենսամակարդակը, ինչի պատճառով էլ նրանք տարիներ շարունակ կքում են վարկային բեռի տակ: